fennougrica32430.txt

УДЖАЛАН ВӦЛӦС ДӦЗЬӦРИТӦМ

КЫВВОДЗ

Вӧвлӧн, Коми обласьтувса условйӧын, вывті ыджыд значенньӧыс. Вӧв — основнӧй вын ӧнія кад кежлӧ не сӧмын видз-му овмӧсын, но медся ыджыд — вӧр лэдзӧмын. Оз кӧ ло колана лыд вӧвъяс да кольччам кӧ омӧль рӧда (качествоа) вӧвъясӧ, вермас ёна тӧдчыны овмӧс кыпӧдӧмӧ, хозяйственно-политическӧй могъяс олӧмӧ пӧртӧмӧ, торъя нин вӧр лэдзӧмӧ. Колӧ шуны, бӧръя воясӧ тыдалӧ вӧвъястӧ пыдди пуктытӧм оз сӧмын единоличникъяслӧн. Уна колхозъяс чинтісны вӧв лыдсӧ. Став вӧв лыдыс Коми обласьтын 1931 во 1/VІІ лун кежлӧ вӧлі лыддьысьӧ 56060 душ, та пиысь уджалан вӧв 43620 душ.

Сулалӧ могӧн 1932 воӧ вӧв лыд содтыны 57450 душӧдз. Сы пиысь 43770 уджалан вӧв, тайӧ лыд письыс совхозъясын, обозъясын да лесозаготовительнӧй организацияясын колӧ лоны 5800 уджалан вӧв, колхозъясын 18980 вӧв. Содӧмыскӧд тшӧтш колӧ нуӧдны вӧв рӧд бурмӧдан мероприяттьӧяс да бура видзны-дӧзьӧритны, медым кыпаліс вӧвлӧн ужалан выныс.

Тайӧ нигаыс, аслас гижӧдӧн индӧ уна удж йылысь, медся нин сы йылысь, кыдз вӧлӧс бура дӧзьӧритны совхозса да колхозса уджалысьяслы.

КОЛАНЛУН ВӦЛӦС БУРА ДӦЗЬӦРИТӦМЛӦН

Вӧв бӧрся бур дӧзьӧрыд — ёна колана, медым видзтыны вӧвлысь олӧмсӧ, дзоньвидзасӧ, вынсӧ.

Бура дӧзьӧритӧмӧн ми вынсьӧдам вӧлӧс, вӧчам сійӧс ёна винёлӧн, крепыдӧн, сійӧ вермыныджык пондас тышкасьны ывласа да пытшкӧсса лёк вӧчысьяскӧд. Кужӧмӧн да вын-эбӧс серти уджӧдӧмыс вӧвъястӧ оз омӧльт, а мӧдарӧ — бур вӧчӧ: ёнмӧдӧ, дзоньвидзсьӧдӧ.

Бур дӧзьӧрӧн ми видзамӧ вӧлӧс уна пӧлӧс вуджана да вуджтӧм висьӧмъясысь. Ревматизм висьӧмысь, сӧнъяс висьмӧмысь, кишка пытшкӧс висьмӧмъясысь и мукӧдъясысь позьӧ кокньыда мынтӧдчыны, удж бердас кӧ кутчысян уджыслысь коланлунсӧ тырбурӧн вежӧртӧмӧн.

Ас кадӧн да колана мераяс примиталӧмӧн вуджана висьӧмъяс паськалӧмсьыс регыдӧн сувтӧны дай дзикӧдз бырӧны. Ставным кӧ гӧгӧрвоам вуджана висьӧмъяслысь лёклунсӧ да пондам кӧ ставӧн ӧтув ӧтырышъяӧн да кужӧмӧн тышкасьны, вуджана висьӧмъясыд регыдӧн бырӧны. Абу ылын кад, кор юрдойясыд да дурмӧм висьӧмъясыд лоӧны историческӧй висьӧмъясӧн. Юрдойясыд Гӧрд армияын ӧні нин ёна шоча овлывлӧ, пыравлӧ сэтчӧ сӧмын выль вӧвъяс вайӧмӧн. Оз кӧ вайны выль вӧвъястӧ — Гӧрд армияад юрдой висьӧмыд важӧн нин эськӧ эз петкӧдчывлы.

Тӧдчымӧн чинӧ сибырскӧй язва. Медым став висьӧмъяссӧ дзикӧдз бырӧдны, колӧ сӧмын ёна пыдди пуктыны вӧв дӧзьӧритан ужсӧ да тшук нуӧдны олӧмӧ зоогигиеналысь да санитариялысь правилӧяссӧ.

КОНЮШНЯ

Бур конюшня, кыдзи петкӧдлӧны опытъяс, видзӧ вӧвъяслысь дзоньвидзасӧ. Вӧвъяслӧн висьӧмыс ёна чинӧ, няйта, дзескыд да пемыд важ конюшняяссӧ кӧ бурмӧдан, выль ног лӧсьӧдан. Дурк сынӧда вентилируйттӧм конюшняяссянь артмӧны быдсяма пӧлӧс висьӧмъяс, висьмӧ вӧвъяслӧн лолалан туйясыс, лоӧ ревматизм, рахит да с. в. Вӧв пельшӧръяс бура тӧдӧны: сэтшӧм висьӧмъяс, шуам кӧть плевропневмония да инфлюэнца, лоӧны да сьӧкыда висьӧдӧны дурк сынӧд пытшкын, пемыд конюшняын сулалысь вӧвъясӧс.

Конюшня вӧчны бӧрйыссьӧ косінъяс да позьӧм серти колӧ видзчысьны лёк тӧв инмӧмъясысь. Оз нин кӧ позь да конюшнясӧ век жӧ лоӧ вӧчны васӧдінӧ, сэк сійӧ местасӧ войдӧр колӧ бура косьтыны да дренажируйтны — перъявны ва визувтан канаваяс. Конюшня вӧчӧм вылӧ медбур материал — тшакӧссьытӧм вӧр. Бур вӧрысь вӧчӧм конюшня бурджыка вентилируйтчӧ (бурджыка сэні сынӧдыс вежласьӧ), шоныдджык, бур вӧр шоныдсӧ ас пырыс озджык лэдз. Пуысь вӧчӧм оланінын стенъясыс ёна кӧдзыдъяс дырйи омӧльджыка варузьӧны, оз ӧшйыны сэтчӧ вабольяс, кыдзи сійӧ овлӧ кирпичысь да изйысь вӧчӧм оланінъясын. Пуысь вӧчӧм помещенньӧяс омӧльджыка кутӧны аммиак (куйӧдысь артмӧм газ), пырджык овлӧны сӧстӧмӧсь мукӧд материалысь вӧчӧм серти. Конюшня стен вӧчӧм вылӧ сідзжӧ мунӧны из пластъяс, ӧжыгайтӧм кирпич да сырцӧвӧй цемент. Медбур материалӧн лыддьыссьӧ ӧжыгайтӧм кирпич, медомӧльӧн — ӧжыгайттӧм кирпич.

Миян местаясын медбурӧн лоӧ пуысь вӧчӧм джодж. Пуысь вӧчӧм джодж шоныдсӧ кутӧ медъёна дай абу вильыд. Колӧ шуны, шӧркодь кыз дӧскаысь вӧчӧм да бура топӧдӧм джодж бурджык калькиника тэчӧм торцы дорысь (торцы — путоръяс, дженьыдика вундалӧмӧн тэчӧма сувтсӧн). Джоджлысь бӧр кок увлань пӧкатсӧ колӧ сӧмын вӧчны неыджыда 0,044 м судта, либӧ ньӧти не вӧчны. Ёна пӧката джодж вылын сулалігас вӧвъяс висьмӧны: торксьӧ налӧн бӧр кок суставыс, торъя нин вермӧны торксьыны тыра вӧвъяс, сэтшӧминас найӧ кадтӧг чанясьӧны.

Кирпичысь, изйысь да цементысь вӧчӧм джоджъяссянь, омӧля кӧ сійӧс вольӧсалан, регыд вермӧны прӧстудитчыны, гыжъясыс висьмӧны. Пуысь вӧчӧм джоджув колӧ цементавны. Цементавнысӧ колӧ пӧкатӧн, кыті пондас визувтны куйӧд ваыс канаваясӧ. Овлӧ, кузяланог вольсалігас увдорас пукталӧны дӧскаяссӧ пӧперӧга юрлӧсъяс да сійӧ юрлӧсъясыс кутӧны куйӧд ва визувтӧмсьыс. Юрлӧсъястӧ колӧ тэчны первой кузялаӧн да сэсся сы вылӧ вӧлись вольсавны пӧперӧгӧн. Сэки брус увтъясыс восьсаӧсь лоӧны да, куйӧд ваыс вӧлею дай косӧдз визувтас. Ёна бур вӧчны лэпталан-босьтлан джодж, сэтшӧм джоджсьыс дӧскаяссӧ позьӧ босьтавлыны, мыськыны да косьтыны шонді водзын; сэки жӧ мичаа весавны увдор джоджсӧ. Вӧр тырмытӧм вӧсна джоджсӧ позьӧ вӧчны сёйысь, сӧмын вӧчнысӧ колӧ рӧвнӧя, ёна топыда да пыр видзны сӧстӧма. Некутшӧма оз позь джоджсӧ вӧчны рышкыд муысь: сійӧ ёна вазьӧ, дай сэтчӧ уна чӧжсьӧны быд пӧлӧс бактерияяс. Пӧтӧлӧксӧ колӧ вӧчны пуысь дӧскаяссӧ мӧда-мӧдыскӧд топыда топӧдӧмӧн.

Стрӧйбаыслысь медвылысса юрсӧ-вевтсӧ вӧчны топыда, ёнӧс, кокниӧс, да медым вермис видзны биясысь. Вевт ув пытшкӧсыс колӧ шоныд: кымын сійӧ лоӧ шоныд, сымын омӧля кутас пӧтӧлӧкыс вазьыны.

Конюшня мед вӧлі югыд. Тӧдмалӧма нин, мый югыдджык конюшняясын регыдӧн чинӧ вӧвъяслӧн висьӧмъясыс. Торъя нин ёна шонділӧн югыдыс: шонді югыд виалӧ вуджана висьӧмъяслысь бактерияяссӧ, оз лэдз вуджана висьӧмъясыслы паськавны. Шонді югӧр инмӧмӧн бырӧны бактерияясыс и ваысь, ваыс сэтӧні лоӧ сӧстӧм. Шонді югӧрлӧн бактерияяс олӧм вылӧ мӧрччӧмыс тыдалӧ со кутшӧм опытысь: стекляннӧй чашкаӧ вӧсниа кисьтӧны кутшӧмкӧ кисель либӧ студень да, кор сійӧ кынмас, вылысас кӧдзӧны тиф бациллаяс. Чашка пыдӧсас увдорсяньыс клеитӧны сьӧд бумагаысь вӧчӧм шыпасъяс (сьӧд бумагаыс югыдсӧ озджык лэдз) да пыдӧссӧ лӧсьӧдӧны шонді водзӧ часӧн-джынйӧн кежлӧ. Та бӧрын чашкасӧ сувтӧдӧны торъя шоныд шкапӧ да шоныдінас рӧдмӧдӧны бактерияяссӧ. Тані бактерияяс ӧдйӧ быдмӧны сӧмын буква весьтас. Кытчӧ шонді югӧрыс инмӧ вӧлі, сэтысь став бактерияыс лоӧ кулӧма. Вӧвъясӧс юрдой висьӧмӧн висьӧдысь бактерияяс шонді водзын кулӧны 24 часӧн: сэтшӧм жӧ кадӧн пӧдӧ ящур бациллаяс. Чахотка разӧдысь бациллаяс шонді водзын кулӧны 7 лунӧн. Югыд конюшняясын пӧтӧса веществояс кокньыдджыка сылӧны вӧв сювйын, вӧвлӧн выныс петкӧдчӧ ёнджыка, этшаджык кӧрым мунӧ гос вылӧ.

Кӧсъян кӧ вӧвлысь видзны синъяссӧ, колӧ медым конюшняӧ югыдыс инмис вӧвъяслы эз веськыда, а боксяньыс. Ӧшиньяссӧ кӧ вӧчӧма вылӧ, сэки шонді югӧрыс оз кут веськыда инмыны. Пемӧсӧс вынйӧрсьӧдысь да дзоньвидза кутысь шонді югӧръяс — ультрафиолетӧвӧй югӧръяс — прӧстӧй стеклӧ пыр конюшняӧ оз пырны, оз инмыны вӧв дінӧдз. Ӧні миянын вӧчӧны увиолевӧй стеклӧяс, кодъяс ас пырыс ультрафиолетӧвӧй югӧрсӧ лэдзӧны кокниа. Оз кӧ позь татшӧм стеклӧсӧ судзӧдны, сэки ӧшиньсӧ колӧ лӧсьӧдны сідз, медым шонді югӧрыс инмис ставнас веськыда вӧв туша вылӧ да джоджас конюшня джынвыйӧдзыс. Конюшня ӧшиньясӧс сынӧдсӧ вежлалӧм могысь вӧчӧны восьтанаӧн. Татшӧм модаа ӧшиньясыс тыдалӧны 2, 3 да 4-ӧд серпас вылысь. Пӧжар лоӧмъясысь, ӧдзӧсъяссӧ колӧ вӧчны сідз, медым найӧ вӧліны порогтӧмӧсь, воссисны ортсыӧ да медым пасьтаыс налӧн эз вӧв аршынӧн-джынйӧнысь векниджык. Лясниястӧ колӧ вӧчны шеданаӧс чугунысь либӧ пуысь цинкуйтӧмӧн.

Вӧвъясӧс конюшняӧ сувтӧдлӧны сідз, медым быд вӧвлы сулаланіныс вӧлі 1,50–1,80 метра пасьта да 2,75–3,90 метр кузьта. Мортъяслы ветланін вӧвъяс мыштіыс вӧчсьӧ колӧм серти.

Конюшняын колӧ сӧстӧм сынӧд. Сынӧдӧ пырӧны 77,5 мында азот, 20,7 мында кислород, 0,03 мында углекислота да 1,77 мында мукӧд сикас газъяс. Азот — вӧв лолалӧм вылын оз тӧдчы, мукӧд пемӧсъяс моз жӧ азоттӧ вӧлыд оз лолав. Сійӧ сорассьӧ мукӧд газъяскӧд да вынтӧммӧдӧ налысь аскежса лёк вӧчӧмсӧ. Кислород — ёна коланатор пемӧслысь олӧмсӧ кутӧм вылӧ: кислородтӧг ни ӧти пемӧс оз вермы овны. Лолалігӧн сынӧдысь кислород веськалӧ пемӧс тыӧ, сэсянь пырӧ вир пытшкӧ да разалӧ став организм пасьтаыс. Конюшняын кӧ кислород мындаыс чинӧ 15%-ӧдз, пемӧслы лолавнысӧ сьӧкыд лоӧ, чинӧ кӧ 7%-ӧдз — пемӧсыд сэки кулӧ. Колӧ шуны, та мында кислородыд вермӧ лоны сӧмын коръясӧкӧ. Ёнджыкасӧ сынӧдыс дуркмӧ, уна кӧ чукӧрмӧны углекислота да газъяс, кодъяс мудзтӧдӧны вӧвъясӧс. Сэтшӧм ковтӧм газъясыс чукӧрмӧны дзескыдінын, кор картаас олӧны уна вӧв дзескӧдчӧмӧн.

Углекислота чукӧрмӧ со кытысянь: 1) йӧз да пемӧсъяс лолалӧмысь (ӧти часын вӧв пӧльыштӧ 100–125 л. углекислота); 2) став сикас шоммӧмысь-сісьмӧмысь; 3) органическӧй веществояс сотчӧмысь. Углекислота пемӧсъяслы лоӧ ядӧн. Кӧні пемӧсъяс сулалӧны дзескыда да сынӧдыс кӧ оз вежлась, оз вентилируйтчы, сэні чукӧрмӧм углекислота пӧдтӧ пемӧсъясӧс. Джуджыд куйӧд вылын сулалігӧн вӧвъясӧс пӧдтӧ куйӧдысь артмӧм углекислота.

Конюшня сынӧдад пыр нин эм мыйтакӧ мында ва ру. Уна ва ру чукӧрмӧм вӧсна кӧдзыдъяс дырйи вӧвъяс висьмӧны, прӧстудитчӧны. Конюшняын кӧ сынӧдыс вежласьӧ омӧля, омӧля кӧ вентиляторыс уджалӧ да чукӧрмӧма кӧ уна куйӧд ва, сэки артмӧ аммиак газ, коді гильӧдӧ вӧвлысь синъяссӧ да лолалан туйяссӧ: синъясыс да лолалан туйясыс сэки висьмӧны, воспаляйтчӧны.

Конюшняад пыр нин овлӧ мыйкӧ мында бус. Сынӧдас кӧ бусыс абу уна, либӧ кӧть уна петкӧдчылӧ да регыд кежлӧ, сэки торъя омӧльыс оз ло: сэки пемӧсыд кӧть и лолыштлас буссӧ да регыдӧн сыысь бӧр мынтӧдчас. Мӧд делӧ, кор вӧлыс бус пышкас ёна дыр сулалӧ да ёна буссьӧм сынӧд лолалӧ: сэки нин став бусыс, коді веськалӧ лолалан туйясӧ, бӧр петны оз вермы — лолалан туйыс сэки висьмӧ.

Бура вӧчӧм конюшняын быд вӧв вылӧ колӧ этшапырысь 24 кубометр сынӧд. Медым эськӧ та мында сынӧдыс лоӧ сӧстӧм, конюшняысь сынӧдсӧ колӧ дугдывтӧг вежлавны, колӧ вӧчавны вентиляторъяс. Вентилятор судзӧдӧ лолалӧм вылӧ колана кислород да вӧтлӧ ковтӧм газъяссӧ. Бура вӧчӧм вентиляция кокньӧдӧ пемӧслысь лолалӧмсӧ, азыммӧдӧ сёйӧмсӧ дай сёйӧм кӧрымыс сюв пытшкас бурджыка сылӧ-разалӧ. Сынӧд вежлалӧм вылӧ ёнджыкасӧ вӧчӧны Муир труба. Татшӧм трубаыс вӧчсьӧ со кыдзи: 50 см пасьта дӧскаясысь тувъявлӧмӧн вӧчӧны нёль пельӧса труба. Трубалысь пытшкӧссӧ ӧтарсяньыс мӧдар помӧдзыс крестӧн-крестӧн торйӧдлӧма, вӧчӧма торъя нёль розь. Увдор помсӧ увдорсяньыс да вевдор помсӧ вевдорсяньыс топыда тупйӧма, а быд боксянь увдор и вевдор помъясас, труба нёльнан стенас, вӧчалӧма гырысь розьяс (ӧшиньяс). Сійӧ розьяс пырыс сынӧдыс пырӧ-петӧ: тӧв паныда ӧшиньӧдыс пырӧ, тӧв ньылыд — петӧ, сідзи и вежласьӧ сынӧдыс дугдывтӧг. Мӧд кык ӧшиньыс, тӧв ньылыдлы боксаясыс, сэк кежлӧ тупйысьлӧны. Медым труба уджаліс бура да дугдывтӧг, колӧ вевдор помсӧ лэптыны сигӧрысь вылӧджык, а увдор помсӧ — мыетшкӧ лэдзыштны конюшня пытшкӧ.

Медбур вентиляцияӧн лыддьыссьӧ кыквевся вентиляция. Ӧти трубаыс дуркмӧм сынӧдсӧ петкӧдӧ ывлаӧ джодж бердсянь, мӧдыс — сӧстӧм сынӧд пыртӧ да разӧдӧ пӧтӧлӧк бердсянь. Татшӧм сикаса вентиляцияыслӧн тэчан ногыс тыдалӧ 5-ӧд серпас вылысь.

Лун кежлӧ сулавны вӧвъясӧс домалӧны дженьыд повод йылӧ, медым найӧ эз гартчыны, вой кежлӧ дом поводсӧ лэдзӧны кузьджыка: кузьджык дом поводӧн вӧвъяс вермӧны водыштлыны. Медым эз ло лишнӧй удж дом повод дженьдӧдӧм-кузьмӧдӧм вылӧ, лӧсьӧдӧма вежласян повод.

Курччасьысь да чужъясьысь вӧвъясӧс конюшняын сувтӧдӧны мукӧд вӧвъясысь торйӧн, юрнас ветлан туйлань, домалӧны кык повод йылӧ. Чаньясӧс да тыра вӧвъясӧс видзӧны торйӧн жӧ.

Конюшнятӧ колӧ видзны сӧстӧма, пелька. Кор конюшняын вӧвъяс абуӧсь, ӧшиньяссӧ да ӧдзӧссӧ луннас восьтывлӧны сынӧд вежлавны. Ляснияссӧ тшӧкыдджыка весавлӧны кольӧм сёянъяссьыс, няйтчӧм, буссьӧм инъяссӧ чышкӧны ва ветьӧкӧн либӧ бонӧн (швабраӧн).

Ӧні конюшняястӧ колӧ стрӧитны-вӧчны сы вылӧ лӧсьӧдӧм правилӧяс да нормаяс серти. Сы йылысь нигаяссӧ зэв сьӧкыд судзӧднысӧ да, татчӧ вайӧдыштам временнӧй правилӧясысь выдержкатор.

Индустриализируйтӧм видз-му овмӧс секторын скӧтлы оланінъяс стрӧитӧм вылӧ регыд кад кежлӧ лӧсьӧдӧм правилӧяс да проектируйтӧм нормаясысь босьтӧмтор.

І ОБЩӦЙ ПОЛОЖЕННЬӦЯС

Конюшняяс

15. Конюшня ӧти юкӧнӧ позьӧ сувтӧдны унапырысь 40 племеннӧй вӧв да унапырысь 60 уджалан вӧв.

16. Джуджыдджык конюшня пытшлӧн перевединаясӧдзыс вӧчсьӧ район серти 2,80-сянь 4,00 м-ӧдз.

17. Пӧтӧлӧк тэчӧм бӧрын джудждаыс оз ков лоны ляпкыдджык 2,5 метрысь.

18. Помещенньӧясын позяна температура: уджалысь вӧвъяслы 7-сянь 9° С, племеннӧй вӧвъяслы 10-сянь 12° С.

19. Конюшняясӧ вӧчавны-лӧсьӧдавны колана вентиляция.

20. Сулаланін уджалысь вӧвъяслы вӧчны кузьтаногыс 2,85-сянь 3,50 м-ӧдз сэтчӧ жӧ лясни лӧсьӧдӧм, пасьтаногыс 1,50-сянь 1,80 метрӧдз. Сулаланінлӧн ыдждаыс лӧсьӧдчыссьӧ вӧв пӧрӧда да вӧв ыджда серти.

21. Уджалан вӧв видзан конюшняӧ позьӧ вӧчны торъя жыръяс (денникъяс) сэтӧні 5–10% мында вӧвъяс сулӧдӧм вылӧ. Лунйӧданыслӧн кузьтаыс мукӧд сулаланіныскодь жӧ (п. 21), сӧмын пасьтанас кык пасьта.

22. Племеннӧй вӧвъяслы да вӧв заводса вӧвъяслы лунйӧданъяс вӧчны оланіныслы кузяланог со мый ыдждаӧн:

Содтӧд. Лунйӧданін ыджда лӧсьӧдчыссьӧ вӧв пӧрӧда серти да ыджда серти.

23. Конюшня джодж позьӧ вӧчны уна сикас материалысь, сӧмын мед сійӧ эз вильдӧдлы да эз лэдз ас пырыс валы мунны, пӧкатыс — 0,015 метра. Ва визувтан канавалӧн пасьтаыс колӧ лоны 0,15-сянь 0,20 м-ӧдз, джуджтаыс — 5,00–8,00 см, пӧкатыс — 0,01 м.

24. Ветлан костсӧ конюшняын колӧ вӧчны колӧм серти да мый вылӧ сійӧс лӧсьӧдӧны. Куйӧд петкӧдан да уджалан вӧвъясӧс вӧдитан кост колӧ лоны 2,50-сянь 2,85 м да 1,8 м, сулаланінъяссӧ кӧ вӧчӧма ӧти радӧн.

25. Пыран-петан ӧдзӧсъяс вӧчсьӧны вӧвъяс сулаланін серти да лунйӧданъяс серти, медым ӧти ӧдзӧсыс вӧлі быд 20 уджалысь вӧв юр вылӧ да ӧти ӧдзӧс быд 10 племеннӧй вӧв вылӧ, конюшняӧ кӧ вӧчӧма кык ӧдзӧс, сійӧ нин лыддьысьӧ медэтшаӧн; ӧдзӧсъяссӧ вӧчавны мӧда-мӧдыслы паныдӧн.

26. Вӧвъяслы пыран-петан ӧдзӧсъяс вӧчавны со мый гырсяясӧс:

27. Конюшняӧ югыд пырӧм ради вӧчӧны ӧшиньяс — веськыда вӧв юр весьтас либӧ бокъясас, вой кежлӧ пӧтӧлӧк бердӧ пукталӧны пӧнаръяс.

28. Вӧв заводъясын вӧчны торъя ӧшиньяс быд торъя лунйӧданінӧ.

29. Джодж площадь серти лун югыд пыран пасьтаыс СССР-са войвылын да шӧр полосаын лӧсьӧдчыссьӧ 1/12-сянь 1/15-ӧдз (быд 15 метр пасьта джодж площадьӧ воӧ 1 метра пасьта ӧшинь либӧ, дзик ӧткодь, вӧчан кӧ метр джын пасьта кык ӧшинь); лунвыв районъясын позьӧ чинтысьыштны 1/20-ӧдз, вӧв заводса да племеннӧй вӧвъяслы югыд пыран туйыс колӧ паськыдджык — 1/10-ӧдз.

30. Джоджсянь ӧшинь увдор тасӧдз (пӧдушкаӧдзыс) лясни вӧчӧм бӧрын колӧ 2,00-сянь 2,50 метрӧдз; лясни костӧдыс кӧ вӧчӧма вердчан туй, сэки джудждасӧ позьӧ чинтыны 1,75 метрӧдз.

31. Конюшняясын позьӧ вӧчны со кутшӧм вежӧсъяс:

а) Збруяяс видзанін быд вӧв юр вылӧ 0,30 кв. метраӧн. Вӧв заводса конюшняясын колӧ вӧчавны торъя ӧтка шкапъяс, кытчӧ быд вӧвлысь сийӧс-заводсӧ пуктӧны торйӧн урчитӧм шкапъясӧ.

б) Кӧрым видзанін, лунся кӧрым видзны, быд вӧв юр вылӧ 0,15 кв. метрӧн.

в) Вӧв дӧзьӧритысьяслы оланін вӧчны конюшняысь бокын государственнӧй нормаяс серти. Морт оланінъяс (дежурнӧйлы овны) конюшняӧ вӧчны некутшӧма оз позь.

32. Висьысь вӧвъяслы (висьысь вӧвъяссӧ шӧркоддьӧма арталӧны 3–4% став вӧв пытшсьыс) оланін вӧчсьӧ быд вӧв юр вылӧ 10–15 кв. м.

Конюшняын вӧвъястӧ сувтӧдалӧны сідз, кыдзи сійӧ тыдалӧ татчӧ индалӧм планъяс серти.

ВЕРДӦМ

Вӧлыдлӧн желудокыс дзоля, а сювйыс вӧсньыдик да кузь, сы вӧсна сылы колӧ сёйны унаысь, сӧмын ӧтпырйӧн уна сёян сетны оз ков (9-ӧд серпас). Он кӧ нуӧд олӧмӧ тайӧ правилӧяссӧ, сэки вӧвъяслӧн кынӧмыс да сювйыс висьмӧ. Вӧвъяслы медбур кӧрым — зӧр да турун, сыысь ӧприч мукӧддырйи позьӧ вердны идйӧн, сюӧн, пӧжалӧм няньӧн, ӧтрубӧн, пызьӧн, уль турунӧн, идзасӧн да мукӧд торъясӧн.

Бур зӧр — вижовъюгыд рӧма, тусь пытшкыс еджыд, чӧскыд кӧра, абу пӧдӧма, абу сьӧд чутӧсь. Бур зӧр четвертын овлӧ этшапырысь 90 кг (5½ пуд). Омӧлик зӧр (10-ӧд серпасын) — пемыд, йылыс сьӧд чутӧсь, лӧзовкодь, кокньыд (ваын оз вӧй), пытшкыс сьӧд, курыд кӧра. Зӧр пытшкӧ веськалыштӧм вика кӧйдысъясӧн зӧр оз на тшыксьы. Буссьӧм зӧр омӧль вӧчӧ, сыысь вӧвъяс кызны заводитӧны, чаньясӧс да уджалысь вӧвъясӧс бурджык вердны посни туся бур зӧрйӧн. Татшӧм зӧр пытшкас зэв уна белок; омӧльтчӧм вӧвъясӧс бурмӧдӧм вылӧ вердӧны сьӧкыд веса гырысь туся зӧрйӧн — сэтшӧм зӧр пытшкас зэв уна крахмальнӧй веществояс.

Вӧвъяслы зӧр сетӧны вӧв ыджда серти (сьӧкта сертиыс) да уджалӧм серти со кутшӧм нормаясӧн: (Видз. 22-ӧд лб.)

Шӧркоддьӧм веса да шӧркоддьӧм вына вӧвлы кокньыд уджӧн лоӧ нёль круга, кӧрт чӧрса телегаӧн 800 кг груз рӧвнӧй чорыд туй вывті 20 километрӧдз нуӧм.

Шӧркоддьӧм уджӧн жӧ лыддьыссьӧ, сійӧ жӧ кӧ вӧлыс сы мында жӧ груз сы ылнаӧдз жӧ кыскӧ гырысь лыаа вывті либӧ посни галяа вывті. Лыаыс кӧ пыдынджык да посниджык, кӧть и сы мында жӧ груз да телегаыс сэтшӧм жӧ, сэки нин уджыс лоӧ ёна сьӧкыдджык.

Небыд му либӧ лыаа му гӧрӧм лыддьыссьӧ кокни уджӧн. Выль эжа гӧрӧм сэтшӧм жӧ лыаа муяс лыддьыссьӧ шӧркоддьӧм сьӧкыд уджӧн. Сьӧкыд уджӧн кутас лыддьысьны сёйӧд му гӧрӧм.

Уджыслысь вӧв вылӧ мӧрччӧмсӧ видзӧдӧмӧн колхозник кокньыда казялас, кутшӧмджык уджъяс вӧвлы лоӧны сьӧкыдӧсь да кокньыдӧсь.

Сутки кежлӧ зӧр, турун да идзас норма 7–10 час уджалысь вӧвъяслы сетчыссьӧ со кыдзи: (Видзӧд 24-ӧд лб-ысь).

4 час асылын .... юктавны да сетны турун 0,41 кг.

4½ ч. .... 1,22 кг зӧр.

5½-сянь 1½-ӧдз .... удж.

7½ – 8 часӧдз .... шойччӧг да 0,41 кг турун,

8–9½ ч. .... удж.

9½ ч. .... 0,41 кг турун.

11½ ч. .... юктавны да 0,41 кг турун.

12½ ч. .... 1,22 кг зӧр да 0,41 кг турун.

1½ ч. – 3½ .... ужавны

3½ ч. – 4 час .... шойччӧг да 0,41 кг турун.

4 ч. – 5½ ч .... ужавны.

5½ – ч. .... 0,41 кг турун

7½ ч. .... юктавны да 0,41 турун.

8 ч. .... 1,22 кг зӧр да 0,41 турун.

10 ч. .... 1,22 кг идзас.

Дерт та ног вердӧмъястӧ совхозъясын да колхозъясын оз на позь пыр нуӧдны олӧмӧ, но медым видзтыны вӧвлысь дзоньвидзасӧ да вынсӧ, колӧ тӧдны со кутшӧм вердан правилӧяс: оз позь сетны зӧр, медся нин ид, кык часысь водзджык удж эштӧдӧм бӧрын; оз позь кӧрым пытшкӧ пуктыны ӧтпырйӧ да ёна регыдӧн; уна юктавны колӧ зӧр сеттӧдз, а оз бӧрас. Оз позь зӧрйӧн вердӧм бӧрын пырысьтӧм-пыр сувтӧдны вӧлӧс сьӧкыд удж вылӧ. Сувтӧдан кӧ, сэки зӧрйыс оз эшты пусьынысӧ да пӧльза сеттӧг — сісьмытӧг — петас рушку пытшсьыс. Сыысь ӧприч рушку пытшкас бура сывтӧг-разавтӧг зӧр вермӧ висьмӧдны вӧвъяслысь кынӧмсӧ да сювъяссӧ.

Лунся вердан зӧр норма вӧвлы сетсьӧ лунын куим пӧраӧ: асылын, лун шӧрын да вой кежлӧ.

Медым зӧрйысь шедіс унджык бур, медся нин сэтшӧм вӧвъяслы, кодъяс сійӧс ньылыштӧны курччавтӧг, зӧр пытшкӧ колӧ сорлавны тшытшӧм идзас. Тшытшнысӧ колӧ буретш кык зӧр тусь кузяӧн: ёна посниа тшытшӧм идзас лёк вӧчӧ, кузя кӧ вӧчан, сэтысь пӧльзаыс нинӧм жӧ оз ло. Тшытшӧм идзассӧ пуктӧны зӧр мындаыс жӧ.

Кӧть эськӧ зӧрйыд вӧвъяслы зэв бур кӧрымӧн лыддьысьсӧ да, век жӧ нин сійӧн вердчынысӧ колӧ видзчысьӧмӧн: некутшӧма оз позь сетны ӧтпырйӧ уна зӧр да нем мында оз позь сетны уджтӧг дыр сулалысь вӧвъяслы; первойя случайнас вӧвъяслӧн висьмӧны гыжъясыс, бӧръя случайнас — висьмӧ кынӧм пытшкӧсыс да сювйыс.

Вердас ид медым вӧлі гырысь, вижов югыд рӧма, дуктӧм. Идйыд ёна пӧтӧса, вӧвъяс сійӧн ӧдйӧ госсялӧны, сӧмын сійӧ сюв пытшкас сьӧкыда сылӧ-разалӧ, да сы понда таысь тшӧкыда вӧвъяслӧн висьмӧны кынӧм пытшкӧсыс да сювйыс. Юкталӧм бӧрын ид сетны час мысти. Идйӧн вердан вӧвъяслы колӧ быд лун лоны удж вылын.

Вӧвъяслы сёйӧм вылӧ мунӧ шобді да сю ӧтруб, вердӧны мыйӧнкӧ сорлалӧмӧн либӧ кӧтӧдӧмӧн ӧтруб кокньыда сылӧ-разалӧ, регыдӧн вермӧ кишка пиын сісьмыны. Сійӧн ёна бур вердны запорӧн висьмывлысь вӧвъясӧс, кодъяслӧн сюв пытшкас туся кӧрымъясыс омӧля сылӧны, да пиньтӧм пӧрысь вӧвъясӧс. Ӧтрубӧн вердӧм бӧрын тусь вердӧмӧ вуджны видзчысьӧмӧн, вочасӧн: ӧдйӧ кӧ вуджан, вермас вӧвъяслысь гырксӧ йӧртны (чорыд запор лоӧ). Лоӧ ёна бур, ӧтруб сетігас кӧ ӧтруб пытшкас пуктан 2 чайнӧй пань тыр сов. Ӧтруб вердӧмнад оз жӧ позь ыштывлыны. Уна ӧтруб сеталӧмӧн вӧв сюв пытшкын вермасны артмыны из торъяс.

Том вӧвъясӧс — чибӧясӧс — ӧтрубӧн вердны оз позь, сыысь налӧн оз бура сӧвмыны лыясыс.

Овмӧсад кӧ абу зӧр ни ид, сэки позьӧ вердны мукӧд пӧлӧс кӧрымӧн, шуам кӧть: сюӧн, сӧмын сійӧс водзвыв колӧ кӧтӧдны либӧ пӧжны да бӧрыннас косьтыштны; тадзисӧ кӧ он вӧч, сюыс вӧв кынӧмын заводитӧ туктыны-шоммыны да сыысь вӧв вермӧ висьмыны. Ужпинь сора сю вӧвъясӧс вердӧм вылӧ оз шогмы.

Вӧвъяслы бур кӧрымӧн вермӧ лоны пӧжалӧм нянь, медся нин кор вӧвтӧ колӧ регыдджыкӧн пӧткӧдны: няньыд ёна пӧтӧса, сійӧс позьӧ сетны повтӧг удж вылысь воӧм бӧрти пырысьтӧм-пыр. Вердны дугдывтӧг пӧжалӧм няньӧн да пӧжалӧм няньсӧ сетавны унаӧн оз позь.

Вӧвъясӧс позьӧ вердны анькытша кӧрымъясӧн: бобыӧн да люпинӧн.

Анькытша кӧрымъястӧ кӧ сеталан шӧркодя, найӧ ёна видзтӧны уджалысь вӧвъяслысь вынсӧ: найӧ ёна пӧтӧсӧсь. Сӧмын, колӧ шуны, вывті ёна вердӧмысь пӧльзаыс оз жӧ ло: вывтісӧ ёна вердан, вермас босьтны кынӧм висьӧм, висьмасны сювъясыс да гыжъясыс.

Туся кӧрымъясыс кӧ оз тырмыны, вӧвъяслы вердӧны путӧм картупель. Сӧмын, бара жӧ, картупельӧн ёна вердігӧн вӧв кынӧмас да сюв пиас чукӧрмӧны уна газъяс, мый вӧсна пемӧсъяс тшӧкыда кулӧны. Картупельӧн вердӧмтӧ сы вӧсна оз ошкыны.

Бӧръя дас воӧн заграничаын вӧвъясӧс кутісны вердны косьтӧм картупельӧн. Тайӧ опытыс петкӧдліс: кос картупельӧн вердӧмысь вӧвъяслы омӧльыс нинӧм абу. Кос картупель сюв пытшкас бура сылӧ-разалӧ, сійӧн позьӧ вежны весиг туся кӧрымъяс, сьӧкыда уджалігӧн сӧмын сэтчӧ сорас пыдди колӧ содтыны 1/3 тусь.

Ӧні СССР-ын кос картупель, мукӧд сикас косьтӧм овощьяскӧд ӧттшӧтш, паськалӧма нин ёна паськыда.

Пӧжалӧм картупель аслас свойствояс серти кос картупель кодь жӧ. Картупель пӧжавны абу сьӧкыд, вӧвъяс сы дінӧ регыд велалӧны дай ёна чӧскыда сёйӧны.

Картупель косьтан пачьяс абу сложнӧйӧс: кӧрт листъясысь вӧчӧма ящик да сюйӧны ичӧт пачӧ пӧперегӧныс (аддзывлан, сэтшӧм ящикъяссӧ вӧчалӧмаӧсь карасин бидонъясысь и) медым биыс кытшаліс сійӧс куим боксянь — увдорсяньыс да кык боксянь. Вевдорас кӧрт листъясысь вӧчӧны тшын петан туй, кыті тшыныс бергӧдчӧ кык пӧв, да вевдорсӧ вольсалӧны кирпичӧн. Пӧжавны сюйтӧдз картупельсӧ колӧ мичаа мыськавны да тэчны ва сорнас пачӧ сы мында, мый мында сэтчӧ тӧрӧ (шӧркодя 1 пуд = 16,35 кг). Пач ӧдзӧссӧ топыда сёявны. Сёялӧмыс ёна колана тор: сэки картупельысь петӧм ва ру ставнас колӧ пачас да видзӧ сотчӧмсьыс. Сэки картупельыд пачын оз сотчы, ӧткодя бура пӧжасяс да чуньнад личкыштӧмысь пазалӧ. Тайӧ пачын ӧти порция картупель пӧжавсьӧ 35 минутӧн. Пӧжалӧм бӧрын картупельсӧ нӧйтыштӧны, сорлалӧны ӧтмында тшытшӧм идзасӧн, солалыштны, бура гудравны да сетны вӧвъяслы, быдӧнлы колана мындаӧн торйӧдлӧмӧн.

Вӧвъясыд, унджыкыс, первойсянь жӧ велалӧны тайӧ кӧрым дінас, но эмӧсь, велалӧны дыр мысьт, вочасӧн. Пӧжалӧм картупель вӧвъясӧс оз висьмӧд, вӧвъяс сійӧ кӧрымӧн вермӧны уджавны весиг сьӧкыдджык уджъяс, сӧмын колӧ сэтчӧ сорлавны коймӧд юкӧн мында туся кӧрымъяс.

Картупель пӧжалӧмсӧ кӧ мыйкӧ вӧсна он вермы лӧсьӧдны, позьӧ вӧвъяслы сетны содтӧд пыдди пуӧмӧн 4 кг мындаӧн. Пуӧм картупельтӧ вӧвъяс оз окотапырысь сёйны, дай сійӧ сюв пытшкас омӧльджыка сылӧ-разалӧ. Дерт жӧ, пӧжалӧм дай пуӧм картупель, кыкнансӧ ӧтмоза, колӧ сетны кӧдзалӧм бӧрын, кӧдзыдӧн. Ёна бур содтӧд кӧрымӧн вермас лоны морков, вӧвъясыд сійӧс зэв окотапырысь сёйӧны. Лунся норма суткиӧн ӧти вӧв юр вылӧ 8–10 кг.

Татшӧм сикаса кӧрымыс торъя нин бур, вӧвъясыд кӧ висьмывлӧны запорӧн.

Туруныд вӧвъяслы туся кӧрымъяс кодь жӧ колана. Сійӧ овлӧ кык сикаса: муяс вылысь кӧдзӧм турун да видзьяс вылын быдман турунъяс.

Кӧдзӧм турунъяс пытшкысь медъёна паныдасьлӧ бобӧнянь. Бобӧнянь (клевер) ёна пӧтӧса кӧрым, сӧмын сійӧн вердчынысӧ колӧ видзчысьӧмӧн: бобӧняньысь артмӧны зэв уна газъяс, да сы вӧсна вӧвлӧн кынӧмыс да сювйыс тшӧкыда дундывлӧ. Мед нин ӧпаснӧ, кор бобӧняньыс веж на, дзоридзалӧ на, сідз жӧ ӧпаснӧ овлӧ жар дырйи вӧвъясӧс бобӧнянь вылын йирсьӧдны; бобӧнянь вӧвлы лёктор оз вӧч, сійӧс кӧ сорлалӧма мукӧд сикас турунъясӧн.

Кӧрым пыдди ёна бур тимофеевка (11-ӧд серпас), сӧмын мед абу жӧ дзик регыдся косьтӧм — сыысь сідзи жӧ чукӧрмӧны газъяс; вӧвъяслы сэтшӧм жӧ бур кӧрым вердасӧн лыддьыссьӧ люцерна, мыйясӧн вердӧны, шуам кӧть, Туркестанын да Кавказын. Век свежӧй люцерна ёна бур кӧрым том чаньяслы, медся нин кор ковмӧ ёнмӧдны налысь лыяссӧ: тайӧ турунас зэв уна известка, известка бура сылӧ-разалӧ организмас.

Вылынджык индӧм турунъясысь ӧприч вӧвъяслы вердӧны татшӧм турунъяс: ситурун, вика да мукӧд, кодъяс мукӧд кӧдза турунъяс дорысь ёна пӧтӧсӧсь. Босьтны кӧ вӧвлы вердан став турунъяссӧ, на пытшкын медпӧтӧсаясыс лоӧны эспарцет турун, люцерна турун, клевер да медбӧрын нин видз вылӧ быдман турунъяс.

Видзвыв турунъяс пытшкысь медбурӧн лыддьыссьӧны вылынінӧ быдмысь турунъяс — дзоридзалысьяс: сэтшӧм туруныс чӧскыд кӧра дай пӧтӧса; омӧль турунъяс быдмӧны улынінъясӧ, нюръясӧ, сэні уна осока, багульнича, урбӧж (14–15 серпас) да мукӧд сёйтӧм турунъяс.

Тайӧ турунъясыс абу пӧтӧсӧсь дай лёк вӧчӧны — висьмӧдӧны быдсяма висьӧмъясӧн: татшӧм турунъяссӧ сёйӧм бӧрын вӧвъясӧс "тшӧкыда» босьтӧ (пакӧ бытшкӧм), рушкуас да сювъясас артмӧ катар, заводитӧ гӧныс усьны.

Турун пытшкын веськавлӧны со кутшӧм яда турунъяс: курыд купальнича, дурмӧдан плевел да мукӧдъяс. Туруныдлы колӧ лоны не сӧмын сортнас бурӧн, сійӧс сідзжӧ колӧ пӧраӧн ытшкыны да куртны. Дыр кок йылын сулалан туруныд идзасысь на лоӧ омӧльджык. Зэр улын дыр куйлӧм турун воштӧ ассьыс пӧтӧслунсӧ, ульӧн куртӧм-чукӧртӧм турун пӧдӧ дай сісьмӧ.

Сэтшӧм колхозъясын, кӧні туруныс оз тырмы, но сы пыдди эм тырмымӧн идзас, сэки идзассӧ позьӧ вердны. Идзасыд дерт жӧ пӧтӧсаджык на миян чайтӧм серти. Сэні эм тырыс пӧтӧса торъяс, кодъяс вӧв организм пытшкын сылӧны да разалӧны бурджыка мукӧд пемӧсъяс организмын серті. Ярӧвӧй идзас сю идзас серти пӧтӧсаджык. Идзаслӧн медпӧтӧса иныс — йылыс, шеп вежӧсыс, идзаслӧн бурлуныс — сійӧ лӧсьӧдӧ колана кӧрым турас, отсалӧ бурджыка няклявны да дульзьӧдны туся да небыд пӧтӧса кӧрымъяс. Бура няклялӧм да дульзьӧм сёян сюв пытшкас бурджыка сылӧ-разалӧ. Дон серти да качество серти идзасъястӧ позьӧ со кыдзи юклыны: анькытш идзас, ид идзас, зӧр идзас, шобді идзас да сю идзас. Идзас вердӧны быдсанас дай тшытшӧмӧн. Тшытшӧм идзаслӧн кузьтаыс колӧ лоны кык ид тусь кузьта. Лоӧ кӧ тшытшӧма посньыдджыка, вӧвлы ёна лёктор вермас лоны, лоӧ бурджык, тшытшӧм идзастӧ кӧ содтышталан тусь пытшкӧ джын мындаыс либӧ коймӧд пайсӧ.

Вӧвъястӧ кӧ вердан куш ӧти турунӧн либӧ идзасӧн да мукӧд тураса кӧрымъясӧн, вӧвлӧн кынӧмыс ӧшӧдчас, либӧ, кыдзи шуӧны, лоӧ пурмӧм рушкуа. Кос кӧрымӧн дыр вердчӧмысь вӧвъяслӧн вермӧ лоны насос — пыктӧ вӧвлӧн аныс. Сиктъясын тайӧс бурмӧдӧм ради писькӧдӧны ансьыс пыкӧссӧ ёна кос зӧр либӧ ёна кос кӧрым сетӧмӧн. Сӧмын, колӧ шуны: тадзитӧ некутшӧма оз позь вӧчны, оз позь писькӧдны вӧв анысь пыкӧссӧ, он кӧ кӧсйы вӧвтӧ помӧдз изведитны. Насос висьӧмыд (ан пыктӧмыд) регыдӧн бырӧ, вӧвъястӧ кӧ сувтӧдан кокни удж вылӧ да зӧр пыдди сетан ӧтруб либӧ небыдик турун сола ваӧн кӧтӧдыштӧмӧн.

Быд быдмӧгын овлӧ сов. Вӧвъяслысь дзоньвидза кутӧм вылӧ сійӧ тшук колана: сов пырӧ вӧв организмӧ быдлаӧ — кизьӧрторъясас (вирас) дай чорыд торъясас (яяс да лыясас). Ӧні нин тшук тӧдмалӧма, мый вӧвлы сутки кежлӧ колӧ сетны 6–8 грамм сов кос кӧрым вылӧ кисьталӧмӧн. Сыысь ӧприч солыд восьтӧ вӧвлысь сёян аппетитсӧ, отсалӧ сёяныслы сюв пытшкас сывны-разавны.

Ёна бур гожся пӧраӧ вӧвъясӧс сувтӧдны веж турун вылӧ йирсьыны, кор туруныс дзоридзалӧ на. Дзоридзалан веж турунын уна витаминъяс; витаминъяс сывдӧны вӧв сюв пытшкын турунъясысь босьтӧм кальций совъяс. Веж турун вылын йирсьӧм ёна бур нэр лыа вӧвъяслы, тыра вӧвъяслы, чаньяслы, сьӧкыд висьӧм бӧрын правитчысьяслы. Татшӧм кӧрымсьыс ёна гажтӧмтчӧны сэтшӧм вӧвъяс, кодъяс шогалӧны гырк йӧртӧмысь, этша ужалысьяс, пӧрысьяс, тшӧгӧмъяс, курччасьысьяс. Оз позь сетны веж турун омӧль сьӧлӧма вӧвъяслы да сэтшӧмъяслы, кодъяс зэв тшӧкыда висьмывлӧны гырк йӧртӧмӧн да поносъясӧн. Веж турун вылын йирсьӧм кыссьӧ 4–6 вежӧн. Йирсьӧмсянь кос турун вылӧ дай мӧдарӧ — кос турунсянь йирсьӧмас — колӧ вуджӧдны вочасӧн. Первой сетӧны зӧр, сэсся кос турун. Турунсӧ ытшкыны джуджыдджык местаясысь да сы мында, мыйта сійӧ вермас сёйны 6–12 часӧн. Медым ытшкӧм туруныс регыдӧн эз на шоммыны, видзӧны лэбулын, вуджӧр сайын; сетӧны быд 2–3 час мысти 2,45–3,27 кг-ӧн. Выль кӧрым вылӧ вуджигас кӧ вӧвъясӧс мыт висьӧм босьтас, сэк вуджӧмсӧ надзмӧдӧны, мытыс кӧ босьтӧма чорыда — сэки турунӧн вердӧмысь дзикӧдз дугдӧны. Куш ӧти турунӧн вӧвъяс оз вермыны дыр пӧткӧдчыны, торъя нин уджалӧ кӧ сьӧкыд уджъяс вылын, сы вӧсна веж турунӧн вердӧны сӧмын кос турун дінӧ содтӧд пыдди. Пӧтӧс серти ӧтава абуджык пӧтӧса первойя турун серти, сійӧс сёйӧм бӧрын вӧвъяс заводитӧны ёна пӧсявны дай гыркпытшкӧсса уджыс торксьӧ.

Вовъяслы ёна бур луд вывті ветлӧм. Луд вывті ветлігӧн вӧвъяс йирӧны сэтшӧм турунъяс, кодъясӧс оз ло ытшкӧма да сы вӧсна весьшӧрӧ вошӧны. Пӧскӧтина вывті ветлігӧн вӧвъяслӧн сӧвмӧны-ёнмӧны мускулъясыс, сӧнъясыс да кусмӧсъясыс. Сӧстӧм сынӧд пытшкын вӧвлӧн бурмӧ дзоньвидзаыс, бурджыка заводитӧ сюв пытшкас вежласьны, сывны-разавны сёяныс, ёнмӧ сьӧлӧмыс да лолалан органъясыс. Поводдя вежласьӧмъяс ёнмӧдӧны кучиксӧ, чорзьӧдӧны организмсӧ, вӧвлӧн организмыс озджык понды сетласьны ывлавывса температура чорыда вежласьӧмъяслы, сыысь ӧприч луд вылын ветлігӧн крепаммӧ вӧвлӧн кок гыжъясыс.

Вӧвъяслы медбур пӧскӧтинаӧн лыддьыссьӧны вылынінъяс. Увтас васӧдінъяс вӧвъясӧс видзӧм вылӧ оз шогмыны, сэсянь вермӧ паськавны уна сикас висьӧмъяс: кынӧм висьӧм, ковъяс, сибырскӧй язва да мукӧд.

Сэтшӧм вӧвъясыс, кодъяс велалӧмаӧсь пӧткӧдчыны лясни сайсянь, кынмалӧны кӧдзыд руяс дырйи, лысва вылӧ да зэригӧн. Торъя нин колӧ таысь видзчысьны эбӧстӧм да нёньӧдчысь вӧвъяслы. Кынмысь вӧвъясӧс конюшняӧ вайӧдӧм бӧрын колӧ зыравны кос идзасӧн да сувтӧдны кос вольӧс вылӧ; сідзжӧ вӧвъястӧ оз ков лэдзны пӧжан жаръяс дырйи: сэки вӧвъяс дзугыльмӧны.

Вӧраинъяс пӧскӧтина вылӧ вӧвъяслы омӧля жӧ шогмӧны. Вӧрад гожӧмъясын паськалӧны зэв уна гагъяс, кодъяс курччалӧны вӧвъясӧс, курччигас кольӧдӧны паразитъясӧс да вӧлӧс зэв чорыда висьмӧдӧны (висьӧмыс шусьӧ пироплазмозӧн).

Жар пӧраӧ пӧскӧтина вылын вӧвъясӧс ёна курччалӧны ӧвадъяс, кодъяс вӧв кучик вылӧ тэчӧны быдман колькъяс. Колькъясысь бӧрынджык петӧм личинкаяс луддзӧдӧны вӧлӧс. Лудан местасӧ вӧв нюлӧ да нюлігас личинкаясыс веськалӧны вом пытшкас да сюв пытшкас. Сюв пытшкас личинкаяс овмӧдчӧны да висьмӧдӧны (лоӧ воспаленньӧ).

Ӧвадъяс паськӧдӧны сибырскӧй язва пӧрӧс, пуксьӧны язваысь кулӧм скӧт вылӧ либӧ заразитчӧминъясӧ, босьтӧны кокъяснас, либӧ бордъяснас заразасӧ да нуӧны сійӧс пемӧсъяс вылӧ.

Вӧвъясӧс личинкаясысь видзӧм могысь колӧ тшӧкыдджыка весавлыны налысь вывсӧ-кучиксӧ.

Опытъяс серти тӧдмалӧма, медбур средствоӧн ӧвадъясысь видзчысьӧмын лоӧны дука лекарствояс, торъя нин креолин, кӧр сюр вый да салицилӧвӧй метил. Медбӧръяыс — салицилӧвӧй метилыс — лоӧ медбурӧн.

Тайӧ торъясӧн вӧдитчӧны со кыдзи: босьтӧны 6–8 пай вазелин либӧ порсь гос да ӧти пай вылынджык индӧм ӧти пӧлӧс средствоясысь, бура сорлалӧны да кокньыдика мавтышталӧны шлеяяс либӧ вӧвлысь кучиксӧ, медся нин сійӧ местаяс, кытчӧ ёнджыка пуксьӧны ӧвадъяс: кокъясас, спинаас, морӧсас да мукӧдлаӧ.

Ӧвадъясыд тайӧ торъяссьыд ёна полӧны. Найӧ кымӧр моз чукӧртчӧны скӧт гӧгӧр, но сы вылӧ оз пуксьыны.

Он кӧ кӧсйы шлеятӧ либӧ вӧвтӧ тайӧ лекарствоясӧн пачкайтны, позьӧ вӧчны со кыдзи: кыз шӧртысь кыӧны тыв да сійӧн тупкӧны вӧвлысь юрсӧ, спинасӧ да став вывкодьсӧ. Сетка кӧтӧдчыссьӧ креолинын либӧ весиг пуӧдчыссьӧ сэні, а бӧрас косьтӧны вӧв вылын паськӧдӧмӧн. Сеткаыс кӧ оз веськав зэр улӧ, креолиныслӧн выныс нюжалӧ, 7 лун чӧж видзӧ ӧвадъяс сибӧдчӧмысь. Вын вештӧм бӧрын сійӧс креолинын выльысь кӧтӧдӧны. Номъясысь некоднан средствоыс оз видз.

Совхозъяслы да колхозъяслы, кодъяс вермӧны пемӧсъясӧс вердны унджык пӧлӧс кӧрымъясӧн, вайӧдам татчӧ разнӧй пӧлӧс вердан ногъяс.

Лунся вердан норма шӧркодя уджалысь 500 кг сьӧкта вӧвъясӧс вердны:

Зӧр .... 3,1 кг

Сур раб .... 0,6 «

Тшытшӧм бобы .... 0,5 «

Видзвывса турун .... 6,0 «

Зӧр .... 2,0 «

Кукуруза .... 1,5 «

Косьтӧм картупель .... 1,5 «

Видзвыв турун .... 5,0 «

Зӧр турун .... 2,0 «

Зӧр .... 3,0 «

Пӧжалӧм картупель .... 1,5 «

Тшытшӧм идзас .... 0,5 «

Турун, кык столӧвӧй пань сов сорӧн .... 6,0 «

Зӧр .... 1,5 «

Косьтӧм картупель .... 1,0 «

Морков .... 2,0 «

Шобді ӧтруб .... 0,5 «

Турун .... 6,0 «

Зӧр .... 2,0 кг.

Кукуруза .... 2,0 кг.

Клевер турун .... 4,0 «

Зӧр идзас .... 2,0 «

Ид .... 2,0 «

Кукуруза .... 7,0 «

Сур раб .... 0,5 «

Видзвыв турун .... 4,0 «

Идзас .... 2,0 «

Кукуруза .... 2,0 кг.

Зӧр .... 0,5 «

Бобы .... 0,2 «

Ӧтруб .... 1,0 «

Турун .... 6,0 «

Кукуруза .... 3,0 кг

Зӧр .... 0,5 «

Бобы .... 0,2 «

Турун .... 4,0 «

Анькытш .... 0,2 «

Ид идзас .... 2,0 «

Вӧвъяслӧн удж кӧ лоӧ кокньыдджык либӧ сьӧкыдджык, тайӧ нормаясыс вермасны вежласьны, тадзи тураса кӧрымъяс (турун да идзас) кольӧны вежлавтӧг (табл. мӧд юкӧныс). Сьӧкыд удж дырйи содтыссьӧ 1/3-ӧдз т. Кокньыд удж дырйи позьӧ чинтыны 1/3-ӧдз. Тулысын, кор ковмӧ вӧвъяслысь омӧльтчӧм тушасӧ крепаммӧдны да кор налӧн гӧныс вежсьӧ, позьӧ сьӧкыд уджъяс дырйи вердассӧ 3-ӧд юкӧнысь мында унджык на содтыны, кокньыд удж дырйи — чинтыны этшаджык 3-ӧд юкӧнысь.

ВАӦН ЮКТАЛӦМ

Ва пырӧ пемӧс тушаӧ быдлаӧ, бӧрлань сэсянь петӧ ньылӧмӧн, кудзӧн, синваӧн, лолалӧмӧн дай мукӧд сикас туйясӧд и. Сы вӧсна пемӧсыдлы колӧ дугдывтӧг тыртны ва петӧм местасӧ.

Сійӧ вӧчсьӧ юкталігӧн.

Пемӧсыд ва вӧсна ёна гажтӧмтчӧ, босьтам кӧть: вӧвъяс кокниджыка терпитӧны тшыгъялӧм да кузьджыка олӧны тшыгъялӧмӧн ватӧг олӧм дорысь. Природаын эм уна пӧлӧс ва: зэр ва, мувежӧс ва, ключ ва, юкмӧс ва, визувтан ю ва, тыясын, прудъясын, видзьяс вылын, да мореын. Зэр ва артмигас овлӧ нач сӧстӧм, сӧмын мувежӧсвывса сынӧд пытшті лэччигӧн сэтчӧ кӧласьӧны уна быд пӧлӧс микроорганизмъяс, уна няйт да бус. Сынӧдыс медводдза зэр войтъяснас весасяс да, сэки бӧрынджык киссян зэр ва лоӧ нин нач сӧстӧм. Зэр ваын этша газъяс, минерала сорасъяс, да сы вӧсна ваыс абу кӧра, дубыд дай сійӧ омӧля свежмӧдӧ. Грунт ваын, коді сюрӧ веркӧсса мусинъяс пытшкысь, эм уна синмӧн аддзытӧм микроорганизмъяс, ков сикасъяс, быдсяма пӧлӧс висьӧм разӧдысьяс.

Вӧвъяслы татшӧм ваыд оз шогмы: сысянь зэв уна висьӧмъяс артмӧны. Пыдысь петан ваын (ключ ваын) органическӧй сорасыс да микроорганизмъясыд ёна этша либӧ нач абу, сы пыдди сэні зэв уна минерала веществояс да быд пӧлӧс газъяс, медъёнасӧ известка, совъяс да углекислота. Известка сорасыс кӧ да углекислотаыс кӧ ваас шӧркоддьӧма, сэки ваыс лоӧ чӧскыд кӧра, пӧлезнӧй. Вермасны лоны и мукӧд сикаса минерала вещество сорасъяс — бур вӧчысьяс дай омӧль вӧчысьяс, кӧр бурмӧдысьяс дай кӧр тшыкӧдысьяс; лёк вӧчысь сорасъяс паныдасьлӧны этшаджык, чӧскыд кӧра ва овлӧ унджык чӧскыдтӧм дорысь. Сы серти, кутшӧм мусин слӧйысь сійӧ воӧ — вылісаджыкысь али ёна пыдіниксянь, либӧ лоӧ веркӧсса ваӧн серти торъялӧма, либӧ ключ ваӧн.

Ю чукӧрмӧ уна пӧлӧс ваясысь — ключсянь пыдзыртчысь ваясысь да зэр ваысь, кодъяс визувтӧны му веркӧсӧд юясӧ.

Юясӧ мукӧддырйи визувтӧны каръясысь, сиктъясысь, фабрик-заводъясысь быдпӧлӧс пежыс, да сы вӧсна ю ва вермас лоны бурӧн либӧ омӧльӧн, сорасъяс лыд да бурлун серти.

Ва гырысь тыясын, петӧны кӧ сэтчӧ уна ключ ваяс, овлӧ бурӧн да шогманаӧн. Ва посни тыясын, юясын моз жӧ, качество сертиыс вермас лоны уна пӧлӧс. Пруд ваӧ чукӧрмӧны быдсяма сісьмысь веществояс, бактерияяс, да сы вӧсна лыддьыссьӧ омӧль ваӧн. Гӧп ваяс юктасьӧм вылӧ нем мында оз шогмыны; торъя нин лёктор вермас лоны, юкталан кӧ шабді да пыш тыӧдан гуясысь: сэтшӧм гуясас лёк вӧчысь бактерияясысь ӧприч эмӧсь нӧшта ядӧвитӧй веществояс дай.

Юнытӧ ваыд медым эз вӧв ёна пӧсь ни, кӧдзыд ни. Вӧвъяслы быд 2/5 кг кос кӧрым вылӧ ковмӧ 1 кг гӧгӧр ва. Кӧрым пытшкын кымын уна ва, сымын этша колӧ ва юӧм вылӧ и мӧдарӧ. Вӧвлы колана ва поводдя серти, кос либӧ васӧда сынӧдыс, кутшӧм удж сійӧ нуӧдӧ да кутшӧм ачыс вӧлыс. Шӧркоддьӧма арталӧмӧн кӧ, 4–6½ центнер сьӧкта вӧв юӧ 40–48 литра ва лун кежлӧ.

Вӧлӧс юкталӧны лунын куимысь туся кӧрым сеттӧдз. Горша юысь вӧвъяслы ведраас юигас пуктышталӧны турун чиръяс. Сэтшӧм вӧвъяслы, кодъяс юӧны уна да сы вӧсна уджалігас пӧсялӧны, васӧ сетӧны этшаджык, мыйта сылы колӧ да вермӧ юнысӧ.

Вывті уна ва юкталӧмысь омӧль лоӧ: сійӧ сьӧктӧдӧ сьӧлӧмыслысь уджалӧмсӧ, пӧдтыны пондӧ, вывті ёна пӧсялӧ дай вермӧ прӧстудитчыны. Водзӧ — прӧстудаа вӧв воштӧ вирсӧ, торксьӧ сюв пытшкӧсас сёйӧм разалӧмыс.

Удж бӧрын вӧвъясӧс юкталӧны не водзджык 1½–2 часысь. Медся нин колӧ видзчысьны вӧлӧс ёна кӧдзыд ваӧн юкталӧмысь. Регыдджык кӧ вӧлӧн колӧ мунны удж вылӧ, сэк ва позьӧ сетны час джын мысьт удж вылысь воӧм бӧрын, тшук шоныд ваӧн, сӧмын мед ваыс юсис да мед эз сот вӧвлысь парсӧ.

Туй вылын мунігӧн вӧлӧс позьӧ юктавны тадзи: юктавтӧдз войдӧр мыйтакӧ мында мунны восьлӧн.

ВОЛЬӦС

Торф вольӧс абу омӧль вольӧс: сійӧ ас пытшкас уна куйӧд ва вермӧ юны. Торф вольӧсыд торъя нин бур сэки, кор кӧсйӧны, медым вӧвъяс оз сёйны вольӧссӧ. Вӧр пилитан заводъяс дорын вольӧс вылӧ позьӧ вайны да вольсавны пилипызьсӧ, пилипызь вылад сулавнысӧ кӧть эськӧ зэв небыд, но сійӧ омӧля ас пытшкас юӧ куйӧд ва, дай сэні зэв кокниа артмӧны аммиак газъяс. Сыысь ӧтдор, дзескалігъясӧн вольӧс вылӧ позьӧ вольсавны стружки чаг, пу листъяс, том лысъяс; некутшӧма оз позь вольсавны сісьман турун, осока, камыш да мукӧд сикас нюрвыв турунъяс. Медбур вольӧсӧн лоӧ идзас. Сӧмын мед абу сісь, баксялӧм идзас.

ВЕСАЛӦМ

Вӧвтӧ тшук колӧ быд лун весавны. Весалӧмыс колӧ не мич вӧсна, а вӧвлысь дзоньвидзалун кутӧм вӧсна. Весалӧмӧн ми восьтам кучик пыр мунан розьяссӧ, код пыр петӧны вӧв пытшсьыс ковтӧм веществояс, бурмӧдам куыслысь лолалӧмсӧ, кыпӧдам бурджыка ужалӧм вылӧ сювъяссӧ, видзам вӧвъясӧс уна пӧлӧс эжвыв висьӧмъясысь, вӧтлам сэтысь быдсикас паразитъяссӧ (луддзӧдысь-курччасьысьясӧс, тойясӧс да с. в.).

Оз ӧд весь кавалеристъяс шуны, вӧлӧс весалӧмыд пӧ — мӧд кӧрым, вӧвтӧ кӧть и бура вердан да, он кӧ сійӧс весав — оз жӧ нин ёнмы.

Вӧвъясӧс весалӧны тшӧткаӧн, идзас гӧрӧдӧн, трапйӧӧн да нойторъясӧн; тшӧткасӧ весавны колӧ торъя гырысь пиня сынан. Став тайӧ торъяссӧ колӧ лӧсьӧдны быд вӧвлы торйӧн дай видзны торйӧн, торъя урчитӧм местаын. Вӧлӧс весалӧны ывла вылын, сӧмын нин гежӧда, омӧль поводдяяс дырйи, позьӧ весавны конюшняын. Весавны заводиттӧдз первой ниралӧны идзасысь вӧчӧм гӧрӧдӧн сійӧ местаяс, кыті няйтӧссьӧма да пӧсялӧма, сэсся весалӧны тшӧткаӧн. Тшӧткасӧ гӧн ньылыд да паныд новлӧдлӧны; тшӧткаыс гӧнзяс да, гӧнсӧ сы вылысь уськӧдӧны нарошнӧ лӧсьӧдӧм сынанӧн.

Весалӧм бӧрын вӧлӧс ниралӧны кӧтӧдыштӧм нойӧн, сӧстӧм ваӧн мыськӧны синъяссӧ, ныр розьяссӧ да гыж кусыньяс. Торъя нин сӧстӧма да коса колӧ видзны кок вож кост кучиксӧ, медым сэті эз шузьы да эз воссьы. Бӧръя кадъяссӧ вӧвъясӧс да мӧсъясӧс весавны заводитісны нарошнӧ лӧсьӧдӧм бус кыскан насосъясӧн — буснёнялысьясӧн. Та ног весалӧмтӧ позьӧ ёна ошкыны дай сы ногджык и колӧ весавны: сэки вӧв вывсьыд став бусыс мынӧ дай оз разав, кыдзи паськалӧ тшӧткаӧн шарӧдігӧн, а веськалӧ нарошнӧ дозйӧ либӧ мешӧкӧ. Буснёнялысьӧн вӧв весавны позьӧ конюшняын. Англияын, весалӧм пыдди, вӧвъяслысь гӧнсӧ шырӧны да сэсся мыськалӧны.

КУПАЙТӦМ

Шоныд пӧраӧ вӧвъяслысь эжсӧ сӧстӧммӧдӧм-ыркӧдӧм могысь вӧлӧс колӧ мыськавны либӧ купайтӧдны. Купайтӧдӧны визувтан юясын, тыясын, мореын лунся шоныд пӧраӧ либӧ — нӧшта бурджык — рытъя вылын. Купайтанін колӧ лажмыд, ӧтъя да топыд му подъя; вӧлӧс ваӧ пырттӧдз войдӧр колӧ мыськыны юрсӧ да голясӧ; купайтӧдны унапырысь 10–15 минут. Купайтӧданінӧ мунны воськолӧн, бӧрланьсӧ, медся нин кор казялан вӧвлысь кынмӧмсӧ, мунны рӧдтӧмӧн буссьытӧм эжаа туй вывті. Воӧм мысьт вӧлӧс колӧ чышкыны косӧдз да сувтӧдны конюшняӧ.

Купайтанін абутӧм вӧсна вӧвъяс вылӧ позьӧ киськавны ва ведра помысь, лейкаысь либӧ вӧсниа петан пӧжарнӧй насосысь, татчӧ вӧвъяс регыдӧн велалӧны, либӧ мыськалӧны губкаясӧн, трапйӧӧн да кияснас.

Оз позь мыськавны да купайтны вӧвъясӧс чорыда мунӧмъяс бӧрын, шонді пӧжигӧн, зӧрйӧн вердӧм бӧрын да кӧдзыд пӧраӧ.

ШОЙЧЧӦГ

Недыр уджалӧм мысти вӧвлы колӧ сетны шойччӧг. Дугдывтӧг дыр уджалӧмысь вӧвлӧн омӧля кутас ветлыны вирыс, сылӧн сьӧлӧмыс, тыыс да мускулъясыс сьӧкыд уджын оз шойччыны. Сыысь ӧтдор, шойччӧг колӧ нӧшта ковтӧмторъясысь мездысьӧм ради, кодъяс уна чукӧрмӧны пемӧс пытшкын удж дырйи.

Вӧлӧс кӧ сувтӧдан сьӧкыд удж вылӧ вит-квайт час кежлӧ, сэки тшук колӧ 2½–3 час бӧрын вӧчны кост, шойччыны 2⅓ час кежлӧ, да сыысь ӧтдор ещӧ колӧ вӧчны 2–3-ысь кост 20 минутӧн быд сувтыштӧм вылӧ. Вӧвъясӧс кузя шойччӧдігӧн колӧ сетны зӧр да корсюрӧ турун, регыда шойччӧдігъясӧ колӧ сетны сӧмын куш турунсӧ.

Удж помасьӧм бӧрын вӧлӧс колӧ сувтӧдны сулӧданінӧ, кӧдзыд пӧраӧ — вӧвъясӧс шебрӧдны. Колӧ видзӧдны, медым конюшня пыр нем мында тӧв эз ветлы. Вӧлыс кӧ пӧсявлӧма либӧ кӧтасьӧма зэрысь ли, лымйысь ли, сэки сійӧс колӧ зыравны косӧдз идзасӧн, няйтӧссьӧм кокъяссӧ мыськыны ваӧн, гыжъяссӧ лымйысь да няйтысь весавны.

Удж вылысь сувтӧм бӧрын вӧв вылысь сийӧс-кӧлуйсӧ пырысьтӧм-пыр босьтӧны да идзас гӧрӧдӧн сийӧс-седелка увсӧ бура зыралӧны косӧдз, сідзи жӧ вӧчӧны кокъяссӧ и. Вӧвлӧн гӧныс косьмас да, сэки заводитӧны весавны.

Сьӧкыд удж бӧрын вӧвъяслӧн кокъясыс кӧ кутасны тірзьыны, вӧвлысь кокъяссӧ колӧ мыськыны да гыж вежӧссӧ тӧбны ва рузумӧн. 1–2 час бӧрын кокъяссӧ зыравны идзас гӧрӧдӧн улыссяньыс вевдорлань, да сы бӧрын лапасяньыс вевдоръя кусыньӧдзыс кӧртавсьӧ личыдика ной бинтӧн. Пыктӧм кока вӧвъясӧс юктавны этшаджык дай шоныд ваӧн.

Удж помасьӧм да весалӧм бӧрти вӧвлы сетсьӧ тыр шойччӧг; сэки конюшняын нем мында оз позь шумитны, оз позь вӧрӧдны кокув пӧвъяссӧ да весавны ляснияссӧ, сійӧн ми мешайтам вӧвлы вын чукӧртӧмысь, огӧ сетӧ сылы шойччӧг. Скӧр вӧвъясӧс — курччасьысьясӧс да чужъясьысьясӧс, кодъяс оз лэдзны мукӧд вӧвъяслы шойччыны, сувтӧдны торйӧн.

Ӧткымын вӧвъяслӧн конюшняын сулалігӧн овлӧны торъя шогасьӧмъяс: курччасьӧм, ӧти кокнас мӧд коксӧ талялӧм, шатлалӧм, водавлӧм да мукӧдтор.

Курччасьысь вӧвъяс — мыйсюрӧ пиньнас судзӧдӧны да курччалӧны, гыньлалігас тшӧтш апалӧны сынӧдсӧ и. Курччасьысь вӧвъястӧ, медым налӧн ковтӧм привычкаыс эз вудж мукӧд вӧвъяс вылӧ, колӧ торйӧдны мукӧд, дзоньвидза, вӧвъяс дорысь да видзны домалӧмӧн. Курччасьысь вӧвъясӧс домалӧны кык повод йылӧ лясниыслы бӧрӧн, зӧрсӧ сетӧны торбаӧн, турун кӧрым сетӧны содтӧдӧн. Сэтшӧм вӧвъястӧ колӧ ёнджыка уджӧдны.

Ӧти кокнас мӧдӧс талялӧмӧн вӧв вермас дойдны кок гыж лек доръяссӧ да сідзнас вермас дзикӧдз тшыкӧдны гыжсӧ. Медым татшӧм лёкторйыс эз ло — медым гыжъясыс эз доймавны — сэтчӧ пуктысьсӧ кучикысь вӧчӧм кӧртӧд.

Вӧвъяс шатлалӧны тадзи: вӧлыс воддза кокъяссӧ паськыда паськӧдӧ да шуйга кокнас сійӧс водзлань вештігас талялӧ веськыдсӧ либӧ шуйгасӧ — код кокнас лоӧ тувччӧма. Тушаыслысь водзланьсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ шатлӧдлӧмнас кыпӧдӧ конюшняын шум да кокнас жугӧдӧны сёйысь вӧчӧм джоджъяссӧ. Та ног висьысь вӧвъяссӧ шуӧны «качай вӧвъясӧн», рочӧн кӧ — «ткачӧн». Медым вӧвъяс водз кокъяссӧ сэтшӧмӧдзыс эз паськӧдны, вӧвъяслы коканыс сюйӧны кӧртӧд, кодъяс кутӧны кокъяссӧ паськӧдӧмысь, водзлань нюжӧдӧмысь да татшӧм ногнас дугӧдӧны шатлалӧмысь.

ДОДДЯСЯН КӦЛУЙ

Медым вӧлыс бура да ӧдйӧджык уджаліс да медым видзны сылысь вынсӧ да дзоньвидзалунсӧ, тшук колӧ бура лӧсьӧдны доддясян кӧлуйсӧ да додьсӧ.

Сийӧс-заводлы колӧ бура ладмыны лӧсьӧдӧм местаас. Сийӧслы колӧ пукавны буретш воддза лопатка вылас мичаа, бурысь йылас колӧ муртса инмыны, да морӧсас — супонь кысканінас — медым вӧлі кык чунь тӧрмӧн кост. Сийӧсыд медым эз дзескӧд лопаткасӧ вешталӧмсьыс, медым эз топӧд лолалан туйсӧ — горшсӧ. Ми тӧдам, мый абу быд вӧвлӧн ӧткодьӧсь бурысь йылыс да лопатка гӧгӧрыс; сідзкӧ — быд вӧвлы колӧ лӧсьӧдны торъя лӧсялана сийӧсъяс. Тадзинад абу выгӧднӧй да, сы ради лӧсьӧдӧны вешъясяна сийӧсъяс. Сэні эм мӧда-мӧдысь торъялана да топӧдана куим торъяс, кодъясӧс позьӧ кокньыда ыдждӧдны либӧ чинтыны — лӧсьӧдны быд вӧвлы серти. Пельпомӧ инманін — сийӧслӧн гынмыс — колӧ небыд, медым эз дойд да инмис быд местаӧ ӧткодя. Сийӧс гын колӧ видзны пыр сӧстӧма.

Лёкног лӧсьӧдӧм сийӧс оз ӧткодя топӧд, лёкысь топӧдӧ. Лёк сийӧслӧн гыныс зыртӧ кучиксӧ. Няйта сийӧс гын вермӧ вайӧдны висьӧмӧдз. Зыртӧмсянь вӧв воӧ удж вылӧ доддявны позьтӧмӧдз.

Седелкатӧ сийӧсӧс моз жӧ, колӧ мышку вылас лӧсьыда ладмӧдны. Вурны небыд гынмысь. Чорыд гына седелка топӧдӧмысла сідзжӧ регыдӧн зыртӧ кучиксӧ. Кокни уджъяс дырйи да кодыр сийӧсъясыс дойдӧны, колӧ сийӧссӧ вежны да лӧсьӧдны сійӧс шлея, сійӧ кӧть и дзескӧдӧ лопатка да пельпом суставъяссӧ, но вӧдитчыны позьӧ, сӧмын мед шлеяыс небыд да сӧстӧм вӧлі-а.

Мегыр — роч ног доддясьӧмын кӧ, лыддьыссьӧ вын видзтысьӧн; сійӧ видзӧ вӧвъясӧс лёк ногӧн чорыда йӧткӧмысь, шатлӧдлӧмысь да сійӧн омӧльджыка инмӧ пельпом суставъясас. Тёпканӧсь туй кузя груз кыскигӧн сійӧ видзӧ весьшӧрӧ вын воштӧмысь. Ёна сьӧкыда мунігӧн, гуранӧсь туйяс вывті мунігӧн да скачӧн мунігӧн сийӧсыд ёнджыка вермас дойдны. Вӧвсӧ кӧ доддялӧны мегыртӧг дышлӧясӧ, сэки пуктыссьӧ шведскӧй вын видзтысь (23-ӧд серпас).

Стяжлысь либӧ вожлысь кузьтасӧ колӧ лӧсьӧдны вӧв ыджда серти да вын серти. Тӧдмалӧма: вӧвсӧ кӧ доддялӧма матӧджык (дженьыдджыка), сэки кыскӧм вылӧ выныс мунӧ этшаджык; вылын кӧльӧсаа телега кыскӧны кокньыдджыка ляпкыд кӧльӧсаа телега дорысь. Видз-му уджалан машинаӧ кузьджык тяга йылӧ доддялӧмӧн уджавны бурджык дженьыда лӧсьӧдӧм дорысь.

Мукӧд уджалан вӧвъясыд оз мунны бура да дойдалӧны ассьыныс кокъяссӧ, сы понда лӧсьӧдӧны наросьнӧ предохранительяс куясысь, резинаысь да мукӧд пӧлӧс материалысь.

ВӦВЪЯСӦС УДЖ ВЫЛӦ ВЕЛӦДӦМ

Медым вӧвъяс уджалісны дай колины дзоньвидзаӧсь, колӧ нуӧдны олӧмӧ колана индӧдъяс. Кор миян удж вылӧ бур када уджалан вӧвъясыд оз тырмыны, сэки ковмывлӧ босьтлыны куим арысь томджык вӧвъясӧс. Сэтшӧм вӧвъясыд эз на вынсявны да, сы вӧсна водз уджӧдӧмысь налӧн дугдӧ быдмӧмыс, висьмӧны лыясыс, суставъясыс, сӧнъясыс да ӧдйӧ лоӧны удж вылӧ шогмытӧмӧсь.

Кокньыд видз-му уджалан удж дорӧ вӧвъясӧн заводитӧны вӧдитчыны куим арсянь. Велӧдны колӧ ньӧжйӧник, тэрмасьтӧг, меліа да быд удж бӧрын сетны няньтор либӧ зӧр, сӧмын не горзӧмӧн да скӧрӧн, кыдзи миян унаысь овлӧ да мый вӧсна быдмысь вӧвъяс тшыксьӧны. Вӧвъясӧс велӧдіг медпервой сюйӧны сылы сийӧс да сийӧсъяснас новлӧдлӧны, сэсся бӧр босьтӧны да босьтӧм бӧрас пыр жӧ сетӧны нянь кусӧк либӧ зӧр.

Мӧдысь велӧдӧмын бара сийӧсалӧны да бӧрас нюжӧдӧны гез, гез помӧдыс кутчысьӧмӧн кык морт кокньыдика бӧрлань кыскӧны да сідзӧн велӧдӧны вӧлӧс паныдавны сьӧкыд торйӧн. Бӧрлань кыскан вынсӧ быд лун содтӧмӧн нёльӧд-витӧд луннас позьӧ нин доддявны кокньыд додь помӧ да новлӧдлыны поводӧдыс кутӧмӧн.

Медводдзаысь вӧвъясӧс велӧдігӧн колӧ ветлыны восьлӧн да видзчысьны орсӧн (плетьӧн) шенасьӧмысь. Первойя вонас уджӧдны кокньыда (пинёвтны, кыскавны кокни торъяс да с. в.) да регыд кадъясӧн. Нёльӧд вонас позьӧ нин сьӧкыдджык уджъяс вӧчны. Ӧдйӧ быдмысь вӧвъясӧс, босьтны кӧть — бельгияса тяжеловозъясӧс, бура вердӧмӧн кокньыд уджъяс вылӧ позьӧ босьтны арӧссянь, коймӧд вылӧ воигӧн колӧ нин велӧдны сьӧкыд уджъяс вылӧ.

Бур вира вӧвъясӧс удж вылӧ велӧдны сёрӧнджык: сэтшӧм вӧвъясыд прӧстӧй вӧвъяс серти сӧвмӧны ньӧжйӧджык.

Ужалігӧн вӧвъястӧ оз ков тэрмӧдлыны вынсьыс вывті. Колӧ быдӧнлы тӧдны: уджалысь вӧвъясӧн медбур восьлӧн ветлӧдлыны. Татшӧм уджӧн сійӧ вермӧ уджавны быд лун кузьджыка, сідзинас дырджык оз мудз.

УДЖ

Вӧв тушаын основаыс — сюрса. Бур вӧвлӧн сюрсаыс паськыд, кыз, кузь, ён. Сӧмын бур лыысла вӧвъяс тӧдчымӧн крепыдӧсь, вынаӧсь.

Вӧвлӧн лыыс тупйысьӧма яйӧн, либӧ кыдзи шуӧ наука — мышцыӧн. Кульыштан кӧ вӧв вывсьыс кусӧ, ми аддзам: ку улас яй пратьяс быдпӧлӧс кызтаӧсь: ки кызта, вӧсниджык, кызджык, ставыс сійӧ синмӧн аддзымӧн тӧдчӧны дай мӧда-мӧд дінсьыс кокниа торъялӧны. Мышцыысь быд ыджыд прать ӧтар помнас йитчӧма ӧти лыӧ, мӧдар помнас — мӧд лыӧ. Пемӧс кӧсйӧм серти мышцыяс вермӧны либӧ дженнявлыны, либӧ нюжавны да сідзӧн новлӧдлӧны лыяссӧ. Мышцылӧн выныс ёна ыжыд. Татшӧм мышцыяс пемӧс тушаын ёна уна, дай уджыс налӧн уна сикаса. Ӧтикъяс на пытшкысь кокъяссӧ кыпӧдӧны вевдорлань, мӧдъяс водзлань нуӧны, коймӧдъяс — боклань вештӧны. Эмӧсь мышцаяс — пуктӧны-восьтӧны розьяс да с. в. Дзоньвидза тушаын мышцыяс ёна ӧдйӧ уджалӧны, уджалӧны — ассьыныс уджсӧ вежӧрттӧг да мӧда-мӧдыскӧд шензьымӧн стӧча ладмӧдчӧмӧн.

Мышцысянь юр вемӧ да юр вемсянь мышцыясӧ мунӧны вӧсни шӧрт кодь либӧ шнуръяс кодь нервъяс. Нервъяс кузя, телеграф кузьта моз, мунӧны мышцыясӧ колана тшӧктӧмъяс, вӧрасъяс. Вӧвтӧ кӧ ми бытшкыштам емӧн, сійӧ бырскӧбтас бокӧ дай чужйыштчас. Сідзкӧ инӧ, пемӧс пытшкын, нарошнӧ лӧсьӧдӧм кыдз «телеграф» кузьта, дугдывтӧг разалӧны-мунӧны да вежласьӧны тшӧктӧмъяс да вӧрасъяс. Ӧткымын вӧвъяслӧн сэтшӧм вежласьӧмыс артмӧ ньӧжйӧ. Сэтшӧм вӧвъясыд ньӧжмыдӧсь. Мукӧдъяслӧн артмӧ ӧдйӧ. Сэтшӧмъясыс — ӧдйӧ вӧрасаӧсь, ловъяӧсь. Овлӧ, нервъясыс кӧ висьмӧны, сэки вежласьӧмыс дзикӧдз бырӧ, вӧрасыс сувтӧ. Висьмылӧны сідзжӧ ӧтка мышцыяс либӧ ӧтпырйӧ уна мышцы.

Мышцаыс кымын кызджык, сымын сылӧн выныс лоӧ унджык. Мышцаыс кымын кузьджык, сымын ёнджыка (кузьджыка) сійӧ пондас дженьдаммыны да нюжавны.

Чуньяснымӧс топӧдӧма кӧ кулакӧ да кинымӧс кусыньтам, миян сой мышцыыд пыктас кодь: мышцыыс дженьгӧртчас.

Бур, ён мышцыяс артмӧны сэки, кор эм налы тырмымӧн пӧтӧсторъяс да кор налы эм колана удж. Вына, ён мортъяс, силачьяс, вермӧны лоны сэки, кор найӧ кутасны бура пӧткӧдчыны да дугдывтӧг упражняйтчыны — дугдывтӧг ассьыс ёнлунсӧ ёнмӧдны. Сэтшӧм условйӧяс дырйи мышцы пратьяс ӧдйӧ быдмӧны, кызмаммӧны, мортлӧн выныс содӧ.

Кӧть и ёна пондам вӧвтӧ вердны да огӧ кӧ сійӧн ужалӧй, сэки кӧрымыс оз мышцыяс быдмӧм вылӧ мун, а тушаас лишка гос чӧжӧм вылӧ. Лишка гос пемӧслы сӧмын лёктор вӧчӧ. Бара жӧ, пондам кӧ ми вынысь вывті вӧлӧс уджӧдны да омӧля вердам, сэки вӧлыд пондас омӧльтчыны, чинны, пемӧслӧн сӧмын лыясыс кольӧны.

Бура удж нуӧдӧм вылӧ ёна тӧдчӧны сьӧлӧм, ты, вӧрк да мукӧд органъяс, сідзжӧ пемӧслӧн дзоньвидзалун ставнас. Сьӧлӧмыс кӧ да вӧркыс омӧльӧсь, вермӧны артмыны пыкӧсъяс, висьӧ кӧ тыыс — артмӧ одышка да с. в. Висигӧн вӧв воштӧ ассьыс вынсӧ да уджавны вермӧмсӧ.

Сідзкӧ, медым вӧв вӧлі ён, колӧ ён лысьӧм, бур кӧрым да дугдывтӧм удж, да медым пемӧсыд пыр вӧлі дзоньвидза.

Бура вердӧм да эбӧс серти удж восьтӧны пемӧслысь азымлунсӧ, бурмӧдӧны сюв пытшсьыс кӧрым пусьӧмсӧ, ӧддзӧдӧны пӧтӧсторъяслысь сюв пышкас сылӧм-разалӧмсӧ да ковтӧмторъяслысь ывлаӧ петӧмсӧ, бурмӧдӧ лолалӧмсӧ, ёнмӧдӧ да содтӧ мускулъяссӧ. Сідзкӧ умереннӧй уджыд тшук колана, медым видзны вӧвлысь дзоньвидзасӧ да медым содтыны сылысь удж вынсӧ. Ужалысь вӧвтӧ колӧ быд лун уджӧдны, сӧмын мед уджалӧмысла эз жӧ вывті жебмы. Та ног ужалігӧн вӧв медбура вичмӧ.

Уджалысь бур вӧвлӧн мышцыясыс турасаӧсь дай бура тӧдчӧны ку пырыс. Мышцыясыс кымын кызджыкӧсь, сымын ёнджык вын лоӧ ужалысь вӧвлӧн.

Уджалысь вӧлӧс медшогмана уджӧдны воськолӧн вӧтлӧмӧн. Вӧвлӧн скелетыс, мышцыыс морӧсыс да кокъясыс быттьӧ нарошнӧ восьлӧн уджавны ладмӧдӧма — сідзи зільӧма природа. Воськолӧн вӧтлігӧн да бура вердігӧн вӧв вермӧ уджавны 8–10 час. Бур туй вывті да шойччышталӧмӧн вӧв вермӧ кыскыны 100 пудъя додь 20 километр сайӧ 5 часӧн. Пондам кӧ та сьӧкта додьсӧ кыскигӧн вӧтлыны ӧдйӧджык, сэки сійӧ мудзас дай сувтны вермас.

Уджалысь вӧв рӧдтӧ сьӧкыда, жугӧдлӧ гыжъяссӧ, ӧдйӧ пӧсялӧ, заводитӧ пӧдны, мудзӧ. Став сикас мукӧд вӧвъяслы рӧдтӧмыс воськолӧн мунӧм дорысь кык мында сьӧкыдджык, а уджалысь вӧвлы — нӧшта нин сьӧкыд.

Вӧлыд кӧ ёна госсялӧма, сэки первойя пӧранас лоӧ уджавны видзчысьӧмӧнджык. Госа вӧвтӧ ёна кокни тӧдмавны: сійӧ гӧгрӧс, мускулъясыс оз тыдавны. Удж вылын первойсӧ сійӧ зэв яр, ышмывлӧ, но ӧдйӧ мудзӧ, пӧсялӧ, пӧдӧ. Татшӧм вӧлӧн уджавны колӧ заводитны кокниджык уджӧн да уджсӧ вочасӧн сьӧктӧдны. Уджавны быд лун.

Дыр сулалӧмысь татшӧм вӧлыслы лёк кындзи некутшӧм бур абу. Госсялӧм да ёна вердаса вӧвъяслӧн тшӧкыда юрыс бергӧдчӧ-дурмӧ.

Госа вӧлӧс вердны этша бӧрйысьӧмӧнджык, зӧр сетны посниӧс, ид сетӧмысь эновтчыны, госа гӧрдъюр турунӧн пыдди вердны видзвыв турунӧн.

Нӧшта на видзчысьӧмӧнджык колӧ вӧдитчыны пӧсялысь-пыктысь вӧлӧн. Пыктӧмыс вӧвлӧн артмӧ организм (сьӧлӧм, ты-мус, вӧркъяс да с.в.) судзсьытӧм ради. Пыктысь вӧв ӧтпырйӧысь ёна уна ва юӧ, уджавны заводитчытӧдз кажитчӧ гӧгрӧс тырбура. Уджалігӧн ӧдйӧ дай ёна пӧсялӧ да бӧрыннас кажитчӧ омӧльтчӧмӧн. Первойсӧ, кор вӧлыс эз на пӧсяв, сійӧ сьӧкыда лолалӧ, шкоркйӧдлӧ, ныр розьяссьыс шочиника петышталӧны ва войтъяс. Бӧрынджык тайӧ признакъясыс бырӧны да вӧв заводитӧ ужавны шогмана. Удж эштӧм бӧрын сійӧ горша уськӧдчӧ ва дінӧ да ёна дыр оз вермы юӧмсьыс эновтчыны.

Татшӧм вӧлыслӧн кӧ збодерлуныс вошӧ, сэки сылӧн кокъясыс, медся нин бӧръяясыс, да мошонкаыс пыктӧны, гӧгрӧсмӧны. Сылӧн кокниа петӧ кашель, ревматизм да мукӧд сикас висьӧмъяс. Татшӧм вӧвтӧ колӧ тшӧкыдджыка да этшаӧнджык юктӧдны. Медым артавны, уна-ӧ татшӧм вӧлыслы сетны ва, колӧ тӧдны, уна-ӧ сійӧ юӧ пыр уджалігӧн, да сійӧс юкны кык пельӧ — сы серти кык мында этшаджык ва сетны. Кӧть мый, а пыктысь вӧлыдлы оз позь сетны суткиӧн кык-куим ведраысь унджык ва. Татшӧм вӧвъяснад первойя кадсӧ уджавны кокньыдджык удж вылын, бӧрыннас сьӧкыдджыкын. Кӧдзыд дырйи, ыджыд тӧв дырйи да зэр дырйи, некутшӧма оз позь вӧлӧс пӧсьӧдны: пӧсялас кӧ, тшук прӧстудитчас. Ёна тшӧкыда татшӧм вӧлыслӧн лоӧ опой.

Висьысь вӧвъясӧс оз позь сувтӧдны удж вылӧ ветврач тшӧктытӧг, оз позь — весиг кӧть этша висьмӧмаӧсь лолалан туйясыс да первойясьыс весиг оз на и торкны уджалӧмсьыс: сувтӧдан кӧ, сэки лолалан туйыс пыктас, тырӧ нильӧг дулльӧн да сынӧдыс оз понды тыясас пырны — вӧвлы регыд артмӧ «запал».

Тыра вӧвъясӧн, медся нин медбӧръя тӧлысьнас, колӧ уджавны видзчысьӧмӧнджык. Сэки додь сьӧктасӧ чинтыштны, уджавны дженьыдджык кадӧн. Чанясьтӧдз медбӧръя кык вежоннас позьӧ на уджӧдны сӧмын ёна кокни уджъяс, либӧ нӧшта бурджык — дзикӧдз эновтны уджӧдӧмсьыс да видзны вӧля вылын кук йӧрын.

Овлӧ, чанясьтӧдз кӧбыласӧ 2–3 вежӧн чӧж сулӧдӧны конюшняас домалӧмӧн. Тадзитӧ некутшӧма оз позь вӧчны: сулалӧм бӧрын чаньсӧ вайны вӧвлы сьӧкыдджык.

Вӧлӧн ужалігӧн колӧ босьтны тӧд вылӧ воыслысь кадсӧ да поводдя бурлун. Гожӧмын, ёна жар шондіа лунӧ, сьӧкыд удж вылын вӧлӧс шонді жарыс кучкӧ.

Рытыв-войвыв обласьтын шонді жар кучкӧмъясыд овлӧны шоча, лунвыв обласьтъясын — ёна тшӧкыда.

Чорыда поводдя вежласьӧмъяс — шоныд бӧрын ёна кӧдзыд поводдя пуксигӧн да мӧдарӧ — вӧвъяс ёна кокниа вермӧны прӧстудитчыны.

Тӧлын, кӧдзыд-кос поводдя дырйи, вӧвъясыд озджык прӧстудитчыны арся да тувсовъя ульсалан поводдя серти, сӧмын видзчысьнытӧ и сэки на колӧ. Эмӧсь вӧвъяс, кынмысьӧсь: шоналыштӧм бӧрын муртса кӧ сувтӧдан, пыр и заводитӧны кынмыны, тірзьыны. Медся нин ёна кынмӧны омӧль гӧна вӧвъяс; сэтшӧм вӧвъяссӧ колӧ тупкыны вевтӧн: важ ӧддялаӧн, пасьӧн либӧ мыйкӧ мӧдторйӧн. Татшӧм жӧ кынмӧм-тірзьӧм лоӧ кӧдзыд ваӧн юкталӧм бӧрын. Сэтшӧм вӧвъястӧ ванас колӧ юктавны этшаникаӧн да, позьӧ кӧ, васӧ шонтыштны. Удж бӧрын гыӧрзьӧм-лымзьӧм вӧлӧс колӧ чышкыны идзас гӧрӧдӧн. Ёна кӧдзыдъяс дырйи вӧвлӧн вермасны кынмыны мошонкаыс да кудзасяныс, оз кӧ сійӧ мичаа тупкысь, сідзжӧ пельясыс. Кынмӧмсӧ казялан да, кынмӧминъяссӧ колӧ пырысьтӧм-пыр зыравны лымйӧн. Зыравны, кытчӧдз сэтъястіыс оз шонавны.

Гожся уджъяс пытшкын вӧвлы медсьӧкыд удж — сьӧд муа да сёйӧд муа инъяс гӧрӧм. Сэтшӧм сикас мусинъяс гӧрны ковмӧ ыжыд вын. Сьӧлӧма вӧв сэтшӧм удж вылас ӧдйӧ мудзӧ, эбӧстӧммӧ.

Эбӧстӧм вӧвлӧн мышцыясыс висьмӧны-пыкталӧны. Ёна эбӧстӧммӧм бӧрын сьӧлӧмсӧ вермас паралич босьтны.

Лыаа мусинмын уджавны абуджык сьӧкыд, вӧв сэтшӧм удж вылын озджык мудз. Сӧмын кыскыны сьӧкыд груз лыа вывті сьӧкыд, нёль мында сьӧкыдджык шоссе вывті кыскӧм серти.

Улынджык индӧм таблица петкӧдлӧ, уна-ӧ груз уна сикаса мусин вывті вермӧ кыскыны вӧв.

Лыаа мусин вылын уджалігӧн лоӧ тшӧкыда видзӧдлывлыны, медым кок гыж дінсьыс эз чукты пыдӧс куыс, подошваыс. Пырджык вӧвъясыд выныштчӧны кок гыж йылас, тувччӧ сӧмын кокньыдика кок пыдӧс вылас. Лыаа мусин вылын уджалігӧн кок гыжйыс ставнас вӧйӧ-пырӧ лыа пытшкас да пыригӧныс кок пыдӧс гӧпсӧ ёна зэлӧдӧ да чуктӧдӧ гыж дінсьыс подошвасӧ, коді сы бӧрын тувччалігас паськалӧ гӧгӧрбок. Кучикыс гыж дінсьыс чуктӧ еджыд визьясӧдыс, кыдз сійӧ небыдджык да омӧльджык. Чуктӧм да потӧм костъясас пырӧ няйт, дай вермас сійӧ пежасьны; сы понда зэв ёна вӧвъясыд пондасны чотны да зэв дырӧн оз вермыны уджавнысӧ. Медым татшӧм потӧмъясыс эз лоны, колӧ шочджыка да омӧльджыка весавны кок пыдӧссӧ, дорӧдны паськыд подковъясӧн, бурджык нӧшта кучик пыдӧсаӧн.

Кодыр вӧвлы ковмас уджавны нюръя да васӧд мусин вылын, сылӧн гыжйыс зэв ёна рыжмӧ, вушйӧ валькыс, а кодыр гыжйыс косьмас, лоӧны зэв уна потасъяс. Медым видзны гыжсӧ рыжмӧмысь да вольк вушйӧмысь, зэв колана гыжсӧ мавтны выйӧн либӧ вазелинӧн уджавны заводиттӧдз, а удж вылысь воӧм бӧрын, конюшняӧ йӧрттӧдз, чышкӧмӧн косӧдны кок гыжсӧ косӧдз.

Кор вӧвъяслы ковмас уджавны стрӧитчанінын либӧ кер чукӧртӧм вылын, колӧ видзчысьны кӧрт тувйӧн зургысьӧмъясысь. Няйтӧсь кӧрт тувъясӧн зургысьӧмыс полана сійӧн, мый доймӧмысь кындзи на вермӧ лоны зэв тшӧкыда столбняк. Висьмӧмыс тайӧн пырджык нюжалӧ 5–12 лунӧдз. Тӧдчанторъясыс талӧн со кутшӧмӧсь: вӧлыс сулалӧ, кокъяссӧ неуна паськӧдыштӧма да оз и вӧрзьыв, бӧжсӧ неуна лэптыштӧма, голясӧ нюжӧдӧма, юрсӧ лэптыштігӧн синъяссӧ куньӧ; вӧвъяс зэв шоча бурдӧны тайӧ висьӧм помысь, унджыкыс на пытшкысь кулӧ.

Медым видзны вӧвъясӧс зургысьӧмысь, бурджык уджавны кучик пыдӧсӧн дорӧм кока вӧвъясӧн. Лоӧ кӧ татшӧм зургысьӧмыс, кӧрт тувсӧ пырысьтӧм-пыр колӧ перйыны да мавтны бура иодӧн, кыдзи позьӧ пыдітіджык, корны отсӧг вылӧ скӧт лечитысьӧс (ветврачӧс). Регыдджык дай ёнджыка лоӧ столбнякыд уджалысь вӧвлӧн, сулалысь да шойччысь вӧв дорысь.

Зэв колана уджыштӧдны быд вӧлӧс быдлунъя удж вылын. Вӧвъясӧс дырӧн уджтӧг сулӧдӧмысь некутшӧм бур абу, а мӧдарӧ — уджтӧм вӧвъяслӧн сэки пыктӧны кокъясыс, мошонкаыс да мукӧдлаті, сьӧктаммӧ лолалӧмыс, омӧля уджалӧ сьӧлӧмыс да заводитӧ госсявны. Тадзнас зэв регыдӧн вермӧ лоны вӧлыс некытчӧ туйтӧмӧн.

Мукӧд вӧлыс уж дырйиыс дурӧны — шуам, чужъясьӧны, чой горувъяс лэччигӧн додьсӧ оз кутны, гӧнитӧны, зэв яр вӧвъяс да с. в. Чужъясьысь вӧвъяслы лӧсьӧдӧны лӧньӧдана шлейка, коді кутӧ кокнас чужъясьӧмысь. Чой горулӧд додь куттӧм вӧвъясӧн уджалігӧн колӧ лӧсьӧдны додь кутӧдъяс (тормоз), яр вӧвъясӧн уджалігӧн, мый вермӧмысь омӧльджыка колӧ горзыны (плеть босьтны киӧ некодыр оз ков), ёна сьӧкыда кыскасьны татшӧм вӧлӧн сідзжӧ некодыр оз ков. Зэв бур татшӧм вӧвсӧ доддявны параӧн бур лада вӧвкӧд, мед абу дыш, да медся нин веськӧдлыны татшӧм паранас бура, горзытӧг да скӧравтӧг. Медым, кыдз позьӧ, яр да лада паралы ӧткодявны кыскан доддьыслысь сьӧктасӧ.

Эм кӧ колхозын либӧ совхозын унджык вӧв, сэк сы вылӧ, медым уджыс налӧн муніс тырӧн да бурджыка, зэв колана найӧс торйӧдны аслас пӧлӧс уджъяс вылӧ быдӧнӧс.

Груз кыскалан удж вылӧ колӧны вӧвъяс ёнӧсьджык, сьӧкыд сьӧктааӧсь, ладаӧсь да бур дзоньвидзааяс. Вӧвъясыс кӧ уджалӧны дзонь транспортын, сэк ӧткодь-ӧткодь вына, лада да восьласа вӧвъясысь позьӧ босьтны зэв ыджыд производительносьт да сыкӧд тшӧтш не тшыкӧдны мукӧд вӧвъясӧс.

Видз-мувывса уджъяс сідзжӧ корӧны торйӧдны вӧвъястӧ. Пинёвтӧм вылӧ позьӧ бӧрйыны кокниджык, омӧльджык вӧвъясӧс да восьласаӧсджык. Татшӧм жӧ вӧвъясӧс позьӧ босьтны лажмыдджык, кокньыдджык мусинма инъяс, кокньыдджык плугйӧн гӧран, куртан, ытшкан, турун бергӧдлан уджъяс вылӧ (туйӧны финка рысакъяс, верзьӧмӧн ветлан вӧвъяс). Тайӧ уджъяссӧ позьӧ нуӧдны ӧти шлеяӧн пӧльзуйтчӧмӧн, сийӧстӧг. Сьӧкыдджык местаяс гӧригӧн, медым этшаджык муніс кадыс бергалӧмӧ, колӧ пӧльзуйтчыны дженьыдджык гырка ён вӧвъясӧн, ӧдйӧджык бергалысьясӧн (гырысь арденъяс, шӧркоддьӧм бельгиечьяс). Сьӧкыдджык мусинма гӧранінъясӧ плугйӧн, вундан машинаӧн, кӧдзан машинаясӧн да мукӧдӧн бӧрйӧны ён вӧвъясӧс, рӧвнӧй да лада восьласаясӧс.

Вӧла приводъясын уджалігӧн буретш пыдди лоӧ, водилӧ кузьтаыс кӧ 1½ м гӧгӧр. Дженьыд водилӧӧн уджалігӧн вошӧ уджыслӧн производительносьтыс. Бергалӧмъясын да мунігӧн кӧ дзескыд вӧлыслы тувччавныс, ёна падмӧ вӧлыс, бергӧдчӧ юр вежӧрыс. Ёна кузь водилӧӧн ньӧжмаммӧ уджыс.

Му-видз уджалан уджъяс вылын мукӧддырйиыс лоӧ доддявны 2, 3 дай 4 вӧлӧдз. Сы вылӧ вӧвъясӧс бӧрйӧны кыдз позьӧ ӧткодьӧнджык, ладӧн да восьласӧн. Медлӧсьыд доддясян ног — радӧн доддялӧм. Лыддьыссьӧ, мый кымын уна доддялӧма вӧв, сымын бурыс уджыслӧн лыбӧ. Сӧмын оз лыб доддялӧм вӧв лыд мындаыс, а лыбӧ этшаджык прӧчентӧн. Шӧркодя позьӧ лыддьыны, мый ӧтвыв доддялӧмӧн уджног мунӧмыс чинӧ быд вӧвлӧн 6% мында, мый понда и нёль вӧлӧс доддялӧмысь пӧльзаыс абу. Механическӧй двигательяслӧн эм зэв ыджыд вичмӧдана значенньӧ, да колӧ кыдз позьӧ пуктыны сійӧс удж вылӧ. Кык вӧлӧн либӧ куимӧн вожъяс пытшкӧ доддялӧмас выгӧдаыс сӧмын сэки, кодыр вӧвъясыс ӧткодь вынаӧсь да кыскӧны ӧткодя. Кӧреньса вӧлыс кӧ кыскӧ бура, а пристяжнӧйыс — омӧля, бурджык дженьдӧдны, чинтыны тяга гезсӧ, медым сійӧ бӧрвывтчис кӧреннӧй дорсьыс юр джын мындаыс кымын, дай сідзжӧ дженьдӧдны поводсӧ. Шӧрын вожъя доддясьӧм бурджык роч нога параӧн либӧ куим вӧлӧн доддялӧм дорысь, сы понда, мый тані кыкнан вӧлыс кыскӧны ӧткодя. Звӧйкйӧн (мӧда-мӧд бӧрысь) доддялӧм оз сет ёна ыджыд пӧльзасӧ, кыскан выныс оз ло ӧткодь, веськӧдлынысӧ сьӧкыд. Тадзи доддясигӧн бурджык доддявны кузь кока, перыд, кокни, яр вӧвъясӧс.

Двуколкаӧ звӧйкйӧн доддялӧмӧн удж нуӧдны бурджык чукльӧдлана туйяс вылын, кӧні колӧны кокньыдджыка бергалысь телегаяс. Двуколкаӧ колӧ доддявны бур, ён спинаа вӧвъясӧс, чӧрс водзладорас грузыс унджык ӧшйӧ да, ставыс мунӧ вӧв спина вылас. Татшӧм нога двуколкаа доддясянъясыс бурӧсь сійӧн, мый, первой-кӧ, ӧти чӧрсысла омӧльджыка паныдалӧ тшупӧдъясӧд, мӧд-кӧ, джуджыд кӧльӧсаысла кокниджык кыскыны лёк туйясӧд, омӧльджыка вӧйӧны кӧльӧсаясыс няйтӧ да лыаӧ, коймӧд-кӧ, татшӧм телеганас кокниджык бергавны мӧд пӧлӧс телега дорысь, дай нёльӧд-кӧ, бурджыка вичмӧдӧ вӧвъяслысь вын.

Вӧвъясӧн да тракторъясӧн ӧтлаын уджалӧм лоӧ торъя нин выгӧднӧй да бур. Петкӧдлӧм вылӧ позьӧ вайӧдны Хоперскӧй округса, Нижне-Волжскӧй крайса, машинно-коннӧй станциялысь удж мунӧмсӧ. Тайӧ округыс коллективизируйтчӧма нин 100% вылӧ. Посниджык колхозъяслы удж нуӧм вылӧ округын лӧсьӧдӧма районувса машинно-коннӧй колоннаяс, быдын 120–150 плугйӧдз. Тайӧ колоннаясыс гӧрисны ставыс ӧти бӧрӧзда визьӧн. Машинно-коннӧй колоннаяслӧн удж производительносьтыс кыпті кык мында. 1928-ӧд воын, идза под гӧригӧн кодыр ещӧ эз на вӧвны машинно-коннӧй колоннаяс, округас 30 лунӧн гӧрисны 212 сюрс гектар, а 1929 воӧ, иддза под гӧригӧн жӧ, 20 лунӧн колоннаясӧн вӧлі гӧрӧма 433 сюрс гектар. Дай 1928-ӧд вонас уджавліс 135 вӧла удж лыд (тягӧвӧй единица), 1929 воӧ сӧмын 102 сюрс удж лыд. Ужалан кадыс чинӧ коймӧд пайыс, вӧла уджыс чинӧ нёльӧд пайыс, а производительносьтыс содіс кык мында. Вӧла колоннаяс ради жӧ соді производительносьтыс и видз-му уджалан машинаяслӧн. (Н. Поппни. "Обобществим рабочий скот». Книгосоюз, 1930 г.)

КЫДЗИ ДӦЗЬӦРИТНЫ КОК ГЫЖ

Вӧлӧс весалігӧн, а сідзжӧ удж вылысь воӧм борын, гыжйыс бура весавсьӧ няйтысь и куйӧдысь. Кок пыдӧссьыс няйтсӧ весалӧны дай мыськалӧны, а гыж вылыссӧ сӧмын бура мыськавсьӧ. Вуштыны няйт кӧрта кӧлуйӧн кок гыжйысь ньӧти оз позь, сы понда, мый тшыкӧ кок гыжсьыс вевдоръя шыльыд лицӧыс (глазур), а сыкӧд тшӧтш и кок гыжйыс.

Торъя нин косӧн да сӧстӧма колӧ видзны кок гыжсьыс стрелкасӧ. Тайӧс дӧзьӧриттӧг да правилӧ вылас видзӧдтӧгыд, сійӧ вермӧ сісьмыны. Кок гыжйыс кӧ зэв кос, сійӧс небзьӧдӧм могысь зэв бур кӧртавны кок гыжъяс кӧтӧдӧм рузум, а вой кежас, куимысьӧн вежонын мавтны кок гыжсьыс венчиксӧ мазьӧн, кодӧс вӧчӧма 2 пай ланолинысь, 2 пай чери госысь (выйысь) да 1 пай глицеринысь. Ӧтиысь мавтӧм вылӧ босьтӧны тайӧ мазьсӧ чайнӧй пань мында. Мавтӧм бӧрын гыжйыс небзьӧ.

Ковмас кӧ уджавны вӧлӧн нюръя да васӧд местаяс вылын, зэв бур, уджавны заводиттӧдз, кок гыжсӧ мавтны кутшӧмкӧ госӧн, а дугдӧм бӧрын косӧдны гыжсӧ косӧдз. Вузалан мазьӧн мавтны, сылысь составсӧ тӧдтӧг, оз ков сы понда, мый ӧткымыныс найӧ пытшкысь тшыкӧдӧны гыжсӧ.

ДОРӦДЧАН ПРАВИЛӦЯС

Сы вылӧ, медым видзны вӧвлысь кок гыжсӧ лишнӧй зыртчӧмысь да доймалӧмысь, а сідзжӧ сы вылӧ, медым вӧвъяс эзджык вильдавны мунігас ёнджыкасӧ вильыд туйяс вывті, колӧ дорӧдны вӧвъяслысь кокъяссӧ. Бура дорӧдӧм вӧвъясӧс зэв колана, медым видзны налысь дзоньӧн гыжъяссӧ. Нелючкиа дорӧдӧм унджыкысьсӧ овлӧ уна пӧлӧс висьӧмъяслы помкаӧн кок гыжйын. Вӧвлӧн кок гыжйыс сулалӧ со кутшӧм торъясысь: первой-кӧ, — гыжъя лексяньыс гыжйыс, кодӧн торъялӧ гыжъяиныс, пыдӧсыс, еджыд визьыс, бӧрвывсяньыс гыжъя кусыньыс; мӧд-кӧ, яйыс да лы тэчасъясыс гыж пытшкас, скоморъясыс да кок пыдӧсас мунан венеч лыясыс, кытчӧ воӧ кок чӧр лыыс, коді оз нин пыр кок гыж пытшкас, но эм ыджыд значенньӧ доригӧн.

Вӧв кок гыжйыс дзик кӧзырӧк модаа, кодлӧн помъясыс кусыньтчӧма кок пыдӧс пытшланьыс. Сылысь торйӧдӧны: йитан торъяссӧ, кык боксасӧ да кык бӧрвывсасӧ, бергӧдчӧм пельӧсъясыс да бергӧдчӧм стенка, вевдоръя венечыслӧн да увдоръя пыдӧсыслӧн дорышъясыс, гыж веркӧсыс, лицӧыс гыжйыслӧн, да пытшкӧссаыс, кӧні эмӧсь яй плетеньяс. Увдоръя тэчасыс кокыслӧн сулалӧ гыжъя подошвасьыс, еджыд визьсьыс, гыжъя стрелкасьыс. Гыжъя бокыс быдмӧ яя плетеньяссьыс; подошваыс быдмӧ сідзжӧ кок пыдӧсса, яя плетеньяссьыс, а гыжъя стрелкаыс быдмӧ яя стрелкасьыс жӧ. Венечсяньыс подошва дорышӧдзыс гыжйыс быдмӧ 9–11 тӧлысьӧдз, кок бӧр пятаас — 3–4 тӧлысьӧн.

Кок гыж лапаыс вермӧ лоны правильнӧйӧн либӧ сэтшӧмӧн, кодлӧн водзладорыс гыжъяс нёрӧма пельӧс ногӧн 45–50 градусӧдз, водзыс гыжъяыслӧн куим мында вылынджык пята дорсьыс, пыдӧсыс неуна гӧптакодь, а пыдӧсыслӧн дорышыс гӧгрӧс; правильнӧй бӧръя коклӧн гыжйыс ӧтвывтчанінсяньыс нёрӧма 55–60 градусӧдз, ӧтвывтчаніныс 2⅓ мында вылынджык кок бӧж дорсьыс, пыдӧсыс ёнджыка гӧпта стрелкаланьыс, пыдӧсыслӧн модаыс дзик кольк кодь.

Неправильнӧй кок гыжъяс со кутшӧмӧсь: плавкӧсӧсь, кодлӧн гыж вежӧсыс ёна нёра, пыдӧсыс дзик рӧвнӧй, пятаыс улын, лажмыд; торцӧвӧй, кодлӧн гыжйыс ёна крутӧ, гыж вежӧссяньыс пятаыскӧд ӧтджуджда; топалӧм, кодлӧн пятаыс векньыд пятаыслӧн бокыс бергӧдчӧма, стрелкаыс векньыд, шӧрас гӧпкодьыс абу; пӧла, кодлӧн ӧти кок гыж джынйыс правильнӧй коклӧн кодь, а мӧд джынйыс топалӧмлӧн кодь.

Коксӧ вӧвлысь весавны колӧ со кыдзи: кок весалан пуртӧн пыдӧссьыс босьтсьӧ важмӧм да рыжмӧм гыжйыс дай видлалан клещиӧн видлавсьӧ, тырмымӧн-ӧ вӧсньӧдӧма кок пыдӧссӧ.

Кок гыжйыс бокысь босьтсьӧ еджыд визь кузяыс сідз, медым гыж вежӧсыс да пятаыс вӧліны правильнӧйӧсь да медым лы вежӧсъясыс, венеча да кок гыжъя лыясыслӧн артмӧма мӧда-мӧдыскӧд. Стрелкасьыс вундавсьӧны сӧмын лапмӧм рыжъясыс; бергӧдчан бокъясыс оз вундавсьыны дай воргаясыс сідзжӧ оз джудждӧдсьыны. Кок пыдӧс весалан пуртӧн весалӧм бӧрын гыжлӧн дорышъясыс шыльӧдсьӧны рашпильӧн.

Колӧ топӧдны подковсӧ кок гыж дінас, а оз ков кок гыжсӧ подков дінас, кодӧс дорччысьяс унаысь вӧчӧны мӧдарӧн. Дорӧдӧмыс лоӧ бура топӧдӧма сэки, кодыр подковыс топыда да бура инмӧ кок гыж дінас, мыльксьыс кындзи; ортсыладорыс подковыслӧн мед вӧлі гыж дорсьыс паськыдджык гыжйӧн визькнитӧмӧн; пяталадортіыс подковыс топӧдсьӧ сідз, медым гыж бергӧдчан пельӧсыс воис подков полотна шӧрас; гыж бергӧдчан пельӧс бӧрвылас подковыс нюжӧдсьӧ 1/8–1/18 вершӧк мында. Сиктса вӧв дорӧдчӧмъясын тшӧкыда подков топӧдӧмъясын унджыкысьсӧ со кыдзи: чорыда вундалӧм кок гыж дінӧ пуктӧны кельыдӧдз донӧдӧм подковсӧ, коді и сотӧ став шыльӧдӧминсӧ гыжсьыс. Татшӧм топӧдӧмыд дерт зэв кокни, но ёна тшыкӧдӧ гыжсӧ.

Подковыс тувъявсьӧ кок гыж дінас подков тувъялан кӧрт тувйӧн. Быд кӧрт тув мед петӧ кок гыж вевдорас увдорсяньыс 1/3 кузьта. Сӧмын медкузя мед петас гыж йывсьыс, шӧрсаыс да пяталадорсаыс — улӧджык, но мед ставыс ӧтвесьтынӧсь. Пристежса вӧвъясӧс дорӧм вылӧ колӧны кӧрт тувъяс кок гыж ыджда сертиыс №№ 7, 8 да 9, медыджыд да медічӧт номеръясысджык ковлывлӧны.

Выль пӧв дорсьӧны вӧвъяс квайт вежон бӧрын. Тшӧкыдджыка дорӧдны вӧвъясӧс оз позь, сы понда, мый уна кӧрт тув туй розьяс пондаыс гыжйыс вермӧ чегъясьны, а квайт вежонысь дырджык кутны ӧтиысь дорӧдӧмӧн бара жӧ оз позь, сы понда, мый гыжйыс оз вермы быдмыныс, а топалӧ. Мыйла колана дорӧдны выль пӧв, позьӧ тӧдмавны со кутшӧм тӧдчанторъяс серти: кок гыжйыс ыдждӧ, пятаыс джудждаммӧ, подковыс тшельдӧма кок гыж дінсьыс, стрелкаыс му дінсяньыс кыпалӧма, подковыс векняммӧма, дженьдаммӧма, кӧрт тувъясыс 1/8 пайсьыс улынджык гыжсьыс.

Абу кӧ вильыд да изъя уджалан местаыс да кок гыжйыс кӧ сылӧн ён да бур, зэв бур уджыштны кок гыжъяслы пӧльзаысь ради дорӧдтӧг.

Пыр дорӧдӧмыс ёна векньӧдӧ кок гыжсӧ дай сійӧн жӧ омӧльтӧ вӧвлысь кок вынсӧ, подковтӧг уджалӧмыс ёна отсалӧ кок гыжйыслы вӧляа быдмыны-паськавны.

Но дорӧдтӧм вӧлӧн уджалігӧн колӧ видзӧдны, мед гыжйыс сылӧн эз потлы, мый вылӧ и ужавны заводитігӧн рашпилялӧны кок гыж йывсӧ гӧгӧр ёнджыка. Кок пыдӧсыс ньӧти оз весавсьы.

Вӧв уджалігӧн ёна видзӧдӧны сы вылӧ, медым гыжйыс эз ёна зыртчы, сӧмын кыдзи пондас бырны кок гыж йывсьыс вӧвлӧн еджыд визьыс, либӧ кок пята гӧгӧрыс пондӧма гӧрдӧдны, колӧ пырысь-пыр гӧгӧрвоӧм бӧрын сійӧс дорӧдны да кок гыжсӧ кӧртавны кӧтӧдӧм рузумӧн, быд 20–30 минут бӧрын сійӧс киськавны ваӧн. Татшӧм ыркӧдӧмсӧ вӧчӧны 2–3 л.

Оз позь уджӧдны дорӧдтӧг вӧвъясӧс, кодлӧн гыжйыс тыр нин, вӧсни пыдӧса да плавкӧс, потласьӧм дорышаӧсь.

Сійӧ вӧвъяссӧ, кодъяс мунігас дойдалӧны кокнысӧ, колӧ дорӧдны сідзи, медым подковыслӧн пытшладор вожйыс-ёсьыс ньӧти эз вӧв петӧма ортсыланьыс, да, сыысь кындзи, медым тайӧ ёсьыс вӧлі кусыньтчӧма пытшлань дай увдорланьыс. Татшӧм керасьысь вӧвъяссӧ бурджык дорны увдор пытшланьӧ нюкыльтӧм йыла подколӧн. Кыті доймалӧны кокъясыс, пырджык видзӧны кӧртӧдӧн.

Воддза коксӧ бӧръя кокъясӧн талялысь вӧвъясӧс дорӧдӧм нуӧдсьӧ сідзи: бӧръя кок гыж йылыс дженьдӧдсьӧ, а подковыслӧн гыж йыв местаыс кусыньтчӧ увдорлань дай бӧрвылӧ, подковас ӧти отворот пыдди вӧчӧны кыкӧс, бокъясас. Сідзжӧ, кодыр вӧлыс дойдӧ воддза подков шыпнас бӧр коксӧ, подковсьыс чинтыссьӧ паськыд джуджыд отворотсӧ, кодӧн и видзсьӧ доймӧминыс. Воддза кокъяссӧ кералысь вӧвъяслысь, дорӧны шыпъяссӧ дженьдӧдӧмӧн да водзлань кусыньтӧмӧн.

Воддза кок пятаяссӧ (коді талялӧ бӧръя кокъяснас) гыжсӧ весалігӧн колӧ тшӧтшыда вундыны стрелкаяссӧ, сы понда, мый кузь джуджыд пятаясыс ёнджыка керассьӧны.

Вӧлыслӧн кӧ гыжйыс потӧма кузяла ногыс, сэк сійӧ помыс вундыссьӧ гӧгыль джын модаӧн, медым сійӧ местаӧдыс гыжйыс оз пуксьы подков вылас. Мӧд потас помас сідзжӧ вӧчсьӧ гижтӧд сы пыдна, мый пыдна ачыс трещинаыс, медым эз кыпав потасыс вывланьӧ; подковас, гыж вундӧм бокъяссяньыс, вӧчсьӧ отворотӧн. Потӧмыс кӧ пыдын, зэв колана сылысь дорышъяссӧ воча вурыштны вӧсньыдик, подков тувъялан кӧрт тувйӧн. Потӧмсӧ вурыштӧмыс мунӧ со кыдзи: потӧм бокъясас, вурыштан местаӧдыс, вӧлышталӧмӧн вӧчӧны тшупӧд ӧтарас и мӧдарас, воча тшупӧд весьтсӧ кыз шылаӧн вомӧн розьӧдӧны розь. Сы бӧрын керыштӧны подков тувъялан кӧрт тув шляпасӧ, неуна вӧсньӧдыштӧны сійӧс, сюйӧны розьяс, дай помъяссӧ нюкльӧдлӧны сэтшӧма, медым кыдзи позьӧ топыдджыка матӧдны потӧм тшель дорышъяссӧ. Потӧм тшелльыс кӧ гыжъяс кузь да бурджыка колӧ сійӧс топӧдны, сэк татшӧм потӧм вылас бурджык пуктыны татшӧм скрепкасӧ кыкӧс. Топӧдны кӧ татшӧм ногнас потӧм гыж тшельяссӧ, да оз кӧ легзьы кок гыж вежӧсыс, кодысь быдмӧ гыжйыс, сэк татшӧм потӧмсӧ позьӧ зэв лӧсьыда, кокниа бурдӧдны. Потӧм гыж вежӧссӧ зэв колана быд вежонӧ мавтны куимысьӧн ланолинӧвӧй небзьӧдысь мазьӧн, кодлӧн тэчасыс петкӧдлӧма нин выліын.

Бура вӧв кок дӧзьӧриттӧг да нелючкиа кӧ сійӧс доран, оз этшаысь коксӧ вӧвлысь топӧдлы. Дорӧмнас топӧдӧм кокыс дзик жӧ сэтшӧм, кутшӧм мортлы дзескыд кӧмкот, сапӧг: сійӧ пыр дзескӧдӧ-топӧдӧ коксӧ вӧвлысь да тшӧкыда вӧвъяс сы понда чотӧны. Дзескыд дойдысь сапӧгын да топӧдана дорӧдӧм вӧв кокын торъялӧмыс сійӧ, мый сапӧгӧс позьӧ пӧрччыны, а дорӧм подковсӧ вӧвлысь пӧрччыныд оз позь. Но век жӧ ми вермам выльысь паськӧдны вӧвлысь кок гыжсӧ, кык ногӧн: аслыспӧлӧс дорӧдӧмӧн да аслыспӧлӧс весалан ногъясӧн дортӧм вӧлӧн уджалігӧн.

Медводзын кык гыж паськӧдӧмыс нуӧдсьӧ сідз: лӧсьӧдӧны гӧгрӧс подков, пӧперега креста ветка, код дінӧ клепайтӧны кучик, подковлы колана ыджда. Сы понда, мый векни гыжйыслӧн топалӧма бокъяссяньыс стрелкаыс, сэк сылы отсӧг могысь пакляысь кыӧны куим жгут, кодӧс и пуктӧны шӧръя да бокса тшупӧдъясас стрелкасьыс; жгут помъяссӧ кок пыдӧсас куйлысьяссӧ паськӧдӧны пыдӧс пасьтаыс да бура кыпӧдӧны терпентинӧн, клеитӧны, лямӧдӧны пыдӧсас. Сійӧ вевдорӧ пуктӧны кучик пыдӧс дай подковнас дорӧны. Пратьяс улас стрелкаас, мед сійӧ оз сісьмы да бурджыка быдмас, коді кокниа вермӧ лоны кок топӧдігӧн, ӧтиысь либӧ кыкысь вежон кисьтӧны неуна дьӧгӧдь. Тадзинас стрелкаясыс паськӧдӧны кок гыжсӧ вӧвлысь да топалӧм гыжлы сетӧны быдмыныс, кутшӧма сылы колӧ. Кыкысь дорӧмӧн позьӧ лэдзны быдмыны гыжлы 1–1½ см пасьтаӧдз, выль стрелкаыс быдмӧ паськыд, тыр дай дзоньвидзаа.

Мӧд ногӧн бурмӧдны гыжсӧ позьӧ дорӧдтӧм вӧлӧн небыд му вылын уджалігӧн. Татшӧм дырйиыс бура кок гыжсӧ небзьӧдӧны кӧтӧдӧм рузумӧн компресс вӧчӧмӧн, сы бӧрын кок гыжсӧ неуна весалӧны, да пяталадорсӧ, гыж бергӧдчан пельӧсас, вӧчӧны ньывта тшупӧд сідз, медым гыжйыс вермис паськавны небыд мусин вылын уджалігас. Кок гыж вежӧссӧ 2–3 вежоннас мавтӧны выліын висьталӧм небзьӧдан мазьӧн. Кык тӧлысь бӧрын кок гыжйыс пяталадортіыс паськалӧ 1½–2 см пасьта, коді буретш тырмана сы вылӧ, медым вермис уджавны вӧлыс. Татшӧм ногӧн бур дорсьысьлы колӧ велӧдчыны курс вылын, медым бура дорны вӧвъяслысь кокъяссӧ. Татшӧм курсъясыс воссьывлӧны колхозникъяслы Ленинградса ветеринарнӧй Институтын.

ВӦЛӦС ВИДЛАЛАН НОГ

Вӧв дорӧ пыр колӧ матӧдчыны сідз, мед вӧлыс аддзис. Матӧдчыны колӧ повтӧг, но пыр жӧ колӧ видзӧдны сы бӧрся. Вӧв дінӧ воӧм бӧрын, пырысь-пыр жӧ колӧ сійӧс малыштавны гӧгӧрбок, лапкӧдны да, позьӧ кӧ, нӧшта гильӧдыштны тшӧка увсӧ, кодӧс вӧвъяс зэв радейтӧны, сы бӧрын раммӧны. Вӧлыс кӧ лёк, да сійӧс кӧ ті онӧй тӧдӧ, колӧ видзӧдны сійӧ пельяс бӧрся, коді шыньгӧдӧмнас петкӧдлӧ сійӧс, мый вӧлыс лӧсьӧдчӧ курччыны либӧ чужйыны. Мукӧддырйиыс татшӧм тӧдчан пасыс мунӧ сідзи, мый вӧлыс бергӧдчӧ бӧрладорнас видлалысь мортлань либӧ эргӧ пиньяснас. Торъя нин ёна колӧ видзчысьны татшӧм вӧвъяс дінас матӧдчыны конюшняын вӧв сулаланінӧ, сы понда, мый эмӧсь найӧ пӧвстын сэтшӧм вӧвъяс, кодъяс топӧдӧны стен дорас тӧдтӧм мортсӧ да сэки, кор некытчӧ воштысьны мортыслы, заводитчӧны сійӧс чужъявны да курччавны.

Сы вылӧ, медым эз ло татшӧмторйыс видлалігӧн, колӧ видлалӧмсӧ нуӧдны ньӧжйӧникӧн юрсяньыс заводитны да видлавны пельяссӧ, пельяссяньыс синъяссӧ, синъяссяньыс ныр розьяссӧ, паръяссӧ, голясӧ, спина вывсӧ, лопаткаяссӧ, пельпом суставъяссӧ да с. в. Боксяньыс вӧлӧс видлалӧм бӧрын, видлалӧны сійӧс водзсяньыс, сы бӧрын видлалӧны и бӧрсяньыс. Тадзи видлалӧмӧн миян оз коль ньӧти видлавтӧм места, кыті эськӧ вӧлі доя либӧ висяна ин вӧвлӧн.

Колана кӧ видзӧдлыны вӧвлысь мунӧмсӧ, сійӧс колӧ нуӧдны кузь поводӧн, мед мунас ас вӧлясьыс; дженьыд поводӧн вермас кажитчыны, мый сійӧ чотӧ. Нуӧдігӧн оз ков бергавны нуӧдысьлы да видзӧдны вӧв синъяс вылас, сы понда сувтӧ вӧлыс да бӧрыньтчӧ бӧрвыв.

Вӧвлысь вом пытшсӧ видлалӧм вылӧ да арлыдсӧ тӧдмалӧм могысь пиньяссӧ видлалӧм вылӧ ковмӧ восьтыны вӧвлысь вомсӧ. Унджыкысьсӧ тайӧ вӧчсьӧ ёна кужтӧма — восьтӧны вомсӧ тшӧкасӧ киӧн вежньӧдлӧмӧн. Дерт тадзид вежньӧдлӧмӧн шоч вӧв восьтас вомсӧ, кор тайӧс вӧчныд зэв кокни, уліын висьталӧм ногъяс серти. Видлалысьыс кӧ сулалӧ вӧв шуйгалабокас, сэки сійӧ сюйӧ веськыд кисьыс кык чуньсӧ, водз да шӧр чуньяссӧ, пиньтӧм местаӧдыс вӧвлы вомас да босьтӧ сылысь кывсӧ дай кыскӧ ортсыас, мый понда и вӧлыс восьтӧ вомсӧ.

Вом восьтӧмыд абу на тырмана, сэки кыв кутан шӧр чуньнас кокньыдика лэптыштӧны кывсӧ вом каличас вӧвлы, дай вӧлисти паськыда паськӧдӧ вӧлыс вомсӧ. Вевдоръя пиньяс бурджыка видлалӧм вылӧ, колӧ кӧ, бергӧдӧны вӧвлысь парсӧ, а увдоръя пиньсӧ видлалӧм вылӧ бергӧдӧны увдоръя парсӧ. Кывсӧ кыскигӧн оз ков ёна да чорыда кыскыны ылӧдз, зэв кокниа верман орӧдны кыв вужсӧ да чегны кыв увсьыс лысӧ (33-ӧд серпас).

Сэки, кор зэв колана видлавны вӧвлысь бӧрладорсӧ, кабрӧдлыны либӧ кӧртавны да мукӧд, но вӧлыс оз сет сійӧс вӧчныс, чужъялӧ, сэк видлалысьыслӧн отсасьысьыс лэптӧ вӧлыслысь воддза коксӧ, нюгыльтӧ пидзӧсӧдыс дай оз лэдз сэтчӧдз, кытчӧдз оз помась видлалӧмыс. Тадзинас видлалӧмыс ньӧти абу полана, сы понда мый вӧлыс оз вермы чужйыны воддза коксӧ лэптӧмӧн.

ВӦЛӦС КРЕПИТӦМ ДА ЧӦЛӦДӦМ

Вӧвлысь юрсӧ крепыда кутӧм вылӧ лӧсьӧдӧны домъяс (узда); сійӧ тырмана сы вылӧ, медым вӧлыс гӧгӧрвоис, мый сылӧн став вӧрзьӧдчӧмыс колӧ лоны морт тшӧктӧм серти.

Медым вӧлыс омӧльджыка бергаліс, кутӧны поводсӧ дзик тшӧка увтіыс. Вӧвсӧ кӧ лоӧ домавны кытчӧкӧ, сэк оз ков пӧльзуйтчыны домӧн да петля вӧчӧмъясӧн, пиньтӧминӧ вомас пуктӧмъясӧн да, а сідзжӧ и ныр йылӧ петляӧн шыртыштӧмъясӧн, сы понда мый кыкнан ногыс вермас лоны либӧ ныр гӧчыс доймас, либӧ поводыс кывсӧ вундас, вермас на чегны ныр лыыс.

Кодыр ковмас вӧвлы вӧчны кӧрталӧмъяс, мыськавны ранаяс, либӧ мукӧд тор, кодъяс вермӧны дойдны вӧлӧс, сэки лоӧ примитны уна пӧлӧс манитана торъяс. Тайӧ манитана торъяс пӧвстас лоӧны: закрутка пуктӧм, губнӧй клещияс, цыганскӧй дом да недыр кежлӧ тупкывны синсӧ.

Кыдзи клещиӧс, сідз жӧ и закруткаӧс 20 минутысь дырджык видзны ньӧти оз позь, сы понда мый вермас сувтны вирыс. Парсӧ мездӧм бӧрын, закруткаысь кӧть клещиысь, кокньыдика ниралӧны, медым бӧр заводитіс уджавны вирыс.

Нӧшта нин ёна манитӧ да раммӧдӧ цыганскӧйӧн шусян дом. Сійӧ лоӧ чаль кыза гӧгӧр да метра кузя гез да палич, кузьтанас 22–26 см. Сійӧс пуктӧны со кыдзи: гезсӧ сюйӧны шӧрӧдыс гӧгӧр вӧвлы вомас, а помъяссӧ нуӧны юр вылас пель сайтіыс да кӧртыштӧны сідз, медым пекляыс вӧлі шӧркодя зэлалӧма. Сы бӧрын паличсӧ сюйӧны тшӧка боксяньыс гез увтас да бергӧдӧны сійӧс сідз, медым гез пекляыс пондіс зэлавны. Гезсӧ паличнас гартӧмыс дженьдӧдӧ пеклясӧ, да сійӧ зэлӧдӧ вомкаличьяссӧ. Сы понда ёна доймӧ вӧлыслӧн вомкаличьясыс, тшӧктӧ вӧвсӧ раммыны, оз понды сэки чеччавны вӧлыс. Кодъяс закрутканас оз раммыны, сэки цыганскӧй дом отсӧгӧн зэв кокни раммӧдны татшӧм вӧй да скӧр вӧвъяссӧ.

Цыганскӧй домӧн колӧ пӧльзуйтчыны ёна видзчысьӧмӧн, сы понда мый, вӧсньыдджык кӧ гезйыс да ёнджыка лоӧ зэлӧдӧма гезсӧ, верман косявны вӧвлысь вомкаличсӧ.

Ӧткымын вӧвъяс зэв регыдӧн раммӧны, тупкыны кӧ найӧлысь синнысӧ мыйӧнкӧ, кутшӧмкӧ дӧраӧн.

Тырсьӧдігӧн кӧ кӧбылаыс ёна чужъясьӧ, сэк ужӧс чужъялӧмысь видзӧм могысь сылы пуктӧны бӧръя кок пятаясас ременьяс, кысянь нуӧдӧны кык водз кок костӧдыс да гӧгӧртӧдӧны кок гӧгӧрыс, кысянь нуӧдӧны помъяссӧ сьылі вывланьыс. Кокньыдика гезйӧн кутыштӧмӧн кӧбылалысь коксӧ, ужыс мынӧ чужъялӧмысь.

Кор кӧбылаыс да ужыс ёна ыджыдӧсь, сэк вӧчӧны тырсьӧдчӧм вылӧ торъя станок (видзӧд 28-ӧд серпас вылысь).

Сы вылӧ, медым сетчис вӧлыс дорӧдны асьсӧ, ёнджыкасӧ, кодъяс первой на дорсьӧны, велӧдӧм могысь быд лунӧ вӧвлысь лэптылӧны кокъяссӧ да лапӧдӧны мыйӧнкӧ кок пыдӧсас; ёнджыкасӧ тайӧс колӧ вӧчны туся сёян сеттӧдз. Унджык вӧлыс зэв кокниа велалӧны тадзинас дорсьыныс, но паныдасьлӧны найӧ пӧвстын и сэтшӧмъяс, кодъясӧс водзвылыс вӧлі дорӧма нин, да сійӧс найӧ век на тӧдӧны, либӧ сэтшӧмӧсь и лёкӧсь чужӧмсяньыс, кодъясӧс дорнысӧ позьӧ сӧмын станокъясын да ӧшӧдӧмӧн.

Некутшӧм ногӧн дӧзмысь вӧвъясӧс дорӧм вылӧ оз ков домавны сюръя дінӧ ни кольчаӧ голяӧдыс гезйӧн ёна зэлӧдӧмӧн, сы понда мый унаысь овлӧ: вӧлыс пессигӧн чегӧ ассьыс голясьыс сюрса лысӧ да вӧвъяс кулалӧны.

Мукӧддырйиыс овлӧ быть лоӧ кодзӧдны вӧлӧс. Зэв уна эмӧсь вӧлӧс пӧрӧдан ногъяс, но ми вайӧдам сӧмын роч пӧрӧдан ног, медся прӧстӧй, оз ков ёна дасьтысьӧм мукӧд торъясӧн, да сідзжӧ абу ёна полана мортлы ни вӧвлы.

Тайӧ ногнас пӧрӧдӧм вылӧ колӧ гез либӧ ремень, 8–9 метра кузьта гӧгӧр. Ӧти помас сэтчӧ вӧчсьӧ пекля, коді пуктыссьӧ вӧвлы голя вылас пельпомӧдзыс, вӧляа сійӧс шымыртӧмӧн. Увдоръя петля помас пуктыссьӧ кольча гезсьыс либӧ кӧрт кольча. Петлясяньыс арканыс нусьӧ вӧвлы кынӧм улас да пуктыссьӧ гыжъя лек вежӧсас, бӧръя кокас, кӧрталӧм кольча паныдаас, а гыжъя лексяньыс арканыс мунӧ бӧр да нуӧдсьӧ кольчаас, а кольчасяньыс спина вылас. Вӧлыслы юрас пуктӧны дом да кыкнан поводсӧ нуӧдӧны сійӧ бокӧдыс, кодарас арканыслӧн кольчаыс, спина вылас (30-ӧд серпас). Сійӧ мортыс, коді кӧсйӧ пӧрӧдны вӧвсӧ, сувтӧ кольчасьыс мӧдарлаас, босьтӧ ӧти киас аркансӧ, а мӧдас поводсӧ, аркансӧ зэлӧдӧ вевдорланьыс, а сыкӧд тшӧтш коксӧ, кытчӧ сійӧс пуктӧма, поводсӧ зэлӧдӧ кольчаладорас юрсӧ кусыньтны лӧсьӧдчӧм ради. Вӧв оз вермы сулавны да регыдджыка лямгӧдсьӧ му вылас усьӧм дорысь (29–30-ӧд серпас). Сійӧ каднас отсасьысьяс мый вермӧны рышасьӧны кутыштны вӧвлысь юрсӧ му дінас, а сідзжӧ личкӧны сылысь и бӧрладорсӧ. Колӧ кӧ, вӧвсӧ домавлӧны, кӧртавлӧны. Вӧлыс пырджык водӧ сійӧ бок вылас, кок вылас, код вылӧ лӧсьӧдӧма пӧрӧдӧмсӧ, сы понда вӧлӧс позьӧ кодзны кӧть кодар боксяньыс. Мый колӧ вӧлӧс вӧчӧм бӧрын, мездалӧны гартлӧмсьыс да кузь повод йылысь лэдзӧны вӧляа чеччыны. Пырысьтӧм-пыр жӧ сійӧ боксӧ, код вылын куйлӧ вӧлыс, ниралӧны идзасӧн, медым бӧр пондас ужавны вирыс сылӧн.

Кӧть и татшӧм ногнас пӧрӧдӧмыс абу полана, но век жӧ овлӧны шочиник омӧль торъяс, мый понда ёна ковтӧг вӧлӧс пӧрӧдны оз тшӧктыны.

СОВХОЗЪЯСЫН ДА КОЛХОЗЪЯСЫН ВУДЖАНА ВИСЬӦМЪЯСКӦД ВЕРМАСЯН МЕРАЯС

Быд вӧв, коді сюрӧ совхозӧ либӧ колхозӧ, ёнджыкасӧ, босьтӧма кӧ сійӧ бокысь тӧдтӧм вӧв, колӧ водзвылысь йӧртны изоляторӧ, а некор оз ков ӧтувтны мукӧд вӧвъяскӧд да тшӧкыдджыка видзӧдлывлыны сійӧс. Сыкӧд тшӧтш позьӧ вӧчлывлыны сылы маллеинӧн видлалӧм, озӧ-ӧ вись сійӧ вӧлыс тыдавтӧм сап висьӧмӧн. Изоляцияӧ сюйӧны видзан вӧвъясӧс и, висьмас кӧ сійӧ вуджана висянӧн. Дерт бурджык лоӧ, эм кӧ местаыс, дзоньвидза вӧвъяссӧ торйӧдны конюшнясьыс, сы понда мый надейтчыны позьӧ, вӧв оланіныс заразитчӧма нин. Кӧні сулалӧ висьысь вӧлыс, висьӧмсӧ виӧм могысь сулаланінсӧ дезинфекцияалӧны. Дезинфекцияӧн, вӧвлысь оланінсӧ весалысьнас, донтӧмджык торъяссӧ бырӧдысьнас да висьӧмъяссӧ виысьнас, колӧ вӧдитчынысӧ тӧдысь специалистъяслы, — кодъяс тӧдӧны сійӧ уджсӧ.

Вуджана висьӧмъяс помысь кӧ вӧв кулӧ, то сійӧс колӧ кыскыны торъя индӧм сы вылӧ местаӧ да гуавны. Татшӧм кладбищӧсӧ колӧ вӧчны мылькъя, косӧд, вылын местаӧ. Сійӧс колӧ потшны да гӧгӧрыс перйыны гу.

Татшӧм трупъяссӧ кыскалӧм вылӧ зэв колана, мед вӧлі торъя телега, сӧмын сы вылӧ. Телега вылӧ кулӧм трупсӧ сӧвттӧдз колӧ пуктыны нитш либӧ рас увъяс да лэптавны му, медым вирыс, коді визувтӧ телега вылас, оз вирӧсьт телегасӧ да оз лэччы мунан туй вылӧдзыс. Кладбищӧ вылӧ вотӧдз вӧвсӧ лэдзалӧны, а телегасӧ кладбищӧ вылас пыртӧны йӧз вынӧн. Кулӧм трупсӧ гуалӧны не этшаджык 3 аршын пыднаӧ да пырысьтӧм-пыр тыртӧны муӧн. Йӧзыс, кодъяс гуалӧны трупсӧ, гуалӧм бӧрас ставыс мыссьӧны кияснысӧ майтӧгӧн, да нӧшта на мыссьӧны карболӧвӧй кислота сорасӧн, либӧ сулемаӧн, либӧ мукӧд дезинфекция вӧчан средствоясӧн.

Тайӧ мераяссьыс кындзи нӧшта уна эмӧсь мераяс вуджан висьӧмкӧд тышкасьӧмын. Татшӧм мераяснас тӧдмасьӧм вылӧ позьӧ тӧдмасьны вуджан висьӧмъяс йылысь гижӧм руководствоысь.